АНТОН ПАВЛОВИЧ ЧЕХОВ
В ПЕРЕВОДАХ ОСЕТИНСКИХ ПИСАТЕЛЕЙ И ПОЭТОВ
(Автор проекта: Хекилаева Л.)
«…Если бы я жил на Кавказе, то писал бы там сказки. Удивительная страна!..»
«…Пережил я Военно-Грузинскую дорогу. Это не дорога, а поэзия, чудный фантастический рассказ… Поглядите вверх – там страшно глубокое небо, пол – дно Терека; по дну вьётся змея пепельного цвета… Змея злится, рвётся и щетинится… Стены высоки, небо ещё выше… Голова кружится! Это Дарьяльское ущелье, или, выражаясь языком Лермонтова, теснины Дарьяла… Жить у Дарьяла и не писать сказки – это свинство!..»
«…Я никогда в жизни не видел ничего подобного. Это сплошная поэзия, не дорога, а чудный фантастический рассказ, написанный демоном, который влюблён в Тамару…»
А.П. Чехов
Повести и рассказы
«Белолобый». Худ. С. Соколов
Белолобый
Урсных
Стонг мадæл бирæгъ сыстад цуан акæныны зондæй. Йæ лæппынтæ, æртæйæ дæр, уыдысты тарффынæй. Уыдон хуссыдысты дзыгъуырæй æмæ кæрæдзи хъарм дардтой. Асдæрдта сæ мад æмæ ацыд. Уыдис уалдзыгон мæй мартъи, фæлæ æхсæв бæлæстæ къæрццытæ кодтой уазалæй, декабры куыд кодтой, афтæ, æмæ æвзаг цъус куы радардтаис, уæд иу æй уазал райдыдта æлхынчъытæ кæнын. Мадæл бирæгъ уыди низæмхиц, уымæй химæнкъараг: цы фæнды чысыл уынæрмæ дæр иу фестæлфыд æмæ æппын æдзухæй йæ хъуыдыйы уыдысты йæ лæбпынтæ: куы ничи сæ бахъыгдарид бынаты æнæ йæхи. Тæрсын æй кодтой адæймаджы æмæ бæхы фæдты тæф, бындзæфхæдтæ, амад сугтæ æмæ талынг фадзысджын фæндаг; афтæ йæм кастис, цыма, бæлæсты фæстæ мæйдары лæууынц адæм æмæ кæмдæр хъæды фале ниуынц куйтæ…Г. Тогузов
«Ванька». Худ. Кукрыниксы. 1941
Ванька
Ванька Жуков, девятилетний мальчик, отданный три месяца тому назад в ученье к сапожнику Аляхину, в ночь под рождество не ложился спать. Дождавшись, когда хозяева и подмастерья ушли к заутрене, он достал из хозяйского шкафа пузырёк с чернилами, ручку с заржавленным пером и, разложив перед собой измятый лист бумаги, стал писать. Прежде чем вывести первую букву, он несколько раз пугливо оглянулся на двери окна, покосился на тёмный образ, по обе стороны которого тянулись полки с колодками, и прерывисто вздохнул. Бумага лежала на скамье, а сам он стоял перед скамьёй на коленях…Ванкæ
Ванкæ Жуков, фарастаздзыд лæппу, æртæ мæйы размæ цырыхъгæнæг Аляхинмæ ахуыр кæнынмæ лавæрд чи æрцыд, уый, цыппурс æхсæв не ’схуыссыдис æнафонмæ. Банхъæлмæ касти, цалынмæ йæ хицæуттæ æмæ дæлмастертæ аргьуанмæ ацыдысты, уæдмæ, стæй уæд хæдзары хицауы скъаппæй райста черниладон, иу згæхæрд пъероджын ручкæ æмæ, йæ разы иу æнцъылдтæ гæххæтты гæбаз æрæвæргæйæ æмæ йæ алæгьзытæ кæнгæйæ, райдыдта писмо фыссын. Йæ фыццагдæр дамгъæ ныффыссыны агьоммæ Ванкæ иуцалдæр хатты тарст-хуызæй ракасти дуар æмæ рудзгуытæм, зулмæ скасти талынг къуымы дзуары нывмæ, йæ фæйнæ фарс къалодкæты тæрхæджытæ кæмæн уыд, уымæ, æмæ, фæуром-фæуромгæнгæ, арф ныуулæфыди. Гæххæтт уыдис бандоныл æвæрд, лæппу йæхæдæг та бандоны раз йæ уæрджытыл лæууыди…
А. Саламов
«Жалобная книга». Худ. Л. Подольский
Жалобная книга
Лежит она, эта книга, в специально построенной для нее конторке на станции железной дороги. Ключ от конторки «хранится у станционного жандарма», на деле же никакого ключа не нужно, так как конторка всегда отперта. Раскрывайте книгу и читайте:
«Милостивый государь! Проба пера!?»
Под этим нарисована рожица с длинным носом и рожками. Под рожицей написано:
«Ты картина, я портрет, ты скотина, а я нет. Я – морда твоя»…
Хъастхæссæн чиныг
Æвæрд ис уый, гъе-уыцы чиныг, сæрмагонд йæхицæн конд, бæрзонд фынгарæст лагъзгонды мидæг æфсæйнаг фæндæджы станцæйы. Лагъзгонды дæгъæл «æвæрæны ис станцæйы жандармæ», хъæугæ та уæвгæ ницæмæн кæны дæгъæл, уымæн æмæ лагъзгонд кæддæриддæр гом у. Райгом кæн чиныг æмæ кæс: «Хорзыл-аудæг æлдар! Фыссæны бырынкъ фæлварынæн!?» Уымæн йæ быны хæмхудты нывæвæрд даргъ фындз æмæ сыкъатимæ. Хæмхудты бын фыст: «Ды дæ ныв, æз портрет, ды дæ фос, æз та нæ. Кæс: – дæ мукъу дæн æз»…Г.Тогузов
«Злоумышленник». Худ. Кукрыниксы. 1941
Злоумышленник
Перед судебным следователем стоит маленький, чрезвычайно тощий мужичонко в пестрядинной рубахе и латаных портах. Его обросшее волосами и изъеденное рябинами лицо и глаза, едва видные из-за густых, нависших бровей, имеют выражение угрюмой суровости. На голове целая шапка давно уже не чёсанных, путаных волос, что придаёт ему ещё большую, паучью суровость. Он бос…Фыдгæнæг
Суды слестгæнæджы размæ лæууы къаннæг, хæрз мæллæджытæ музуккаг лæг хъулæттæ хæдоны æмæ æмпъызтытæ хæлафы. Йæ цæсгом сæхгæдта бæзджын хъуынтæй æмæ дзуары хæбуздзыхъытæй, йæ цæстытæ та ма зынынц бæзджын, дæлæмæ фæлдæхт æрфгуыты бынæй æмæ йæм кæс, уæд афтæ зыны, цыма мæстыгæр хиуыл хæцон у. Йæ сæры хъуынтæ рагæй фаст нæ уыдысты æмæ худы хуызæн зындысты, æмæ йæ уый ноджы тынгдæр æвдисы мæстыгæр хиуылхæцонхуызæй. У бæгъæввад.
– Денис Григорьев! – райдыдта слестгæнæг, – хæстæгдæр ма æрбацу æмæ дæ цæмæй фæрсон, уымæн дзуапп дæтт. Ацы июлы 7-æм бон æфсæнфæндаг хъахъæнæг Семен Акинфов райсомæй фæндагыл куы фæцæйцыдис 141-æм версты рæзты, уæд дæ уым баййæфта, релстæ спъалытæм кæмæй фидар кæнынц, уыцы гайкæ æфтаугæ! Мæнæ ис, кæс, уыцы гайкæ! Гъе уыцы гайкæимæ дæ æркодта ахсгæ дæр. Хъуыддаг афтæ уыд, æви нæ?..
Д. Мамсуров
«Ионыч». Худ. Ю. Гершкович
Ионыч
Старцев всё собирался к Туркиным, но в больнице было очень много работы. И он никак не мог выбрать свободного часа. Прошло больше года таким образом в трудах и одиночестве; но вот из города принесли письмо в голубом конверте.Вера Иосифовна давно уже страдала мигренью, но в последнее время, когда Котик каждый день пугала, что уедет в консерваторию, припадки стали повторяться всё чаще. У Туркиных перебывали все городские врачи; дошла, наконец, и очередь до земского. Вера Иосифовна написала ему трогательное письмо, в котором просила его приехать и облегчить её страдания. Старцев приехал и после этого стал бывать у Туркиных часто, очень часто… Он в самом деле немножко помог Вере Иосифовне, и она всем гостям уже говорила что это необыкновенный, удивительный доктор. Но ездил он к Туркиным уже не ради её мигрени…
Ионыч
Старцев йæхи цæттæ кодта Туркинтæм, фæлæ рынчындоны уыдис тынг бирæ куыст, æмæ йæ бон уæгъд сахат равзарын нæ уыд. Афтæмæй афæдзæй фылдæр рацыдис. Фæлæ, мæнæ, горæтæй æрвгъуыз къонверты æрбахастой фыстæг.
Верæ Иосифы чызг рагæй тухæн кодта йæ сæрнизæй, фæлæ йæ фæстаг рæстæджы, Котик куы тæрсын кодта консерваторимæ цæуынæй, уæд суртæ кæнын райдыдта арæхæй-арæхдæр. Туркинтæм уыдысты æппæт горæты дохтыртæ дæр æмæ, æппынфæстаг, рад æрхæццæ хъæууонмæ дæр. Beрæ Иосифы чызг æм ныффыста зæрдæагайæг фыстæг, уым æй куырдта æрцæуын æмæ йын йæ тухитæ фенцондæр кæнын. Старцев æрцыд æмæ уый фæстæ арæх, тынг арæх цæуын райдыдта Туркинтæм. Уый, æцæгæйдæр, гыццыл феххуыс кодта Верæ Иосифы чызгæн, æмæ уый алкæмæн дæр дзырдта, ай диссаджы дæсны дохтыр кæй у. Фæлæ ныр уый Туркинтæм йæ низы тыххæй нал цыдис...
И. Дзукаева
«Каштанка». Худ. П. Пинкисевич
Каштанка
Молодая рыжая собака – помесь такса с дворняжкой, – очень похожая мордой на лисицу, бегала взад и вперед по тротуару и беспокойно оглядывалась по сторонам. Изредка она останавливалась и, плача, приподнимая то одну озябшую лапу, то другую, старалась дать себе отчет: как это могло случиться, что она заблудилась?
Она отлично помнила, как она провела день и как в конце концов попала на этот незнакомый тротуар…
Æвзонг бур куыдз, – таксæ æмæ хæдзарон куыдзæй æмхæццæ мыггаг, – йæ мукъутæм гæсгæ раст рувасы æнгæс разгъор-базгьор кодта тротуарыл дыууæрдæм æмæ тарстхуызæй алырдæмты касти. Йуæй-иу хатт-иу хъиу-хъиугæнгæ æрлæууыд, æмæ-иу куы йæ иу, куы йе ’ннæ æргъæфст къах сисгæйæ, асагъæс кодта, ау куыд хъуамæ фадзæгъæл уыдаин, зæгъгæ,
Уымæн йæ зæрдыл тынг хорз лæууыд, æгас бон куыд арвыста æмæ фæстагмæ ацы æнæзонгæ тротуармæ куыд æрбафтыд, уый…
Я. Хозиев
Каштанкæ
Такс æмæ хумæтæджы куыдз, лæбпын, сырхбын – бæкæсгæйæ рувасы хæрз æнгæс, куыдз ратæх-батæх кодта тротуарыл куы размæ, куы фæстæмæ, æмæ тарстхузæй алырдæм касти. Хадтæй-хадт-иу фæлæуыд æмæ-иу, ниугæйæ, сыд къæхтæй, куы иу, куы иннæ фæзил кæнгæйæ, хъавыди йæхицæн дзуапп дæдтынмæ: цымæ куыд æгъдауæй рарæдыдаин ардæм?
Каштанкæ тынг хорз хъуыды кодта, йæ бон куыд арвыста æмæ, фæстагмæ, ацы æнæзонгæ тротуармæ куыд æрбафтыд, уый. Бон райдыдта уымæй, æмæ Каштанкæйы хицау – стъолтæаразæг Александры фырт Лука, худ йæ сæрыл æркодта, йæ дæларм иу хъæдын цыдæр сырх кæлмæрзæны тыхтæй акодта æмæ фæдзырдта:
- Каштанкæ, цом!..
К. Гутнов
«Крыжовник». Худ. А. Бисти
Крыжовник
Ещё с раннего утра всё небо обложили дождевые тучи; было тихо, но жарко и скучно, как бывает в серые пасмурные дни, когда над полем давно уже нависли тучи, ждёшь дождя, а его нет. Ветеринарный врач Иван Иваныч и учитель гимназии Буркин уже утомились идти, и поле представлялось им бесконечным. Далеко впереди еле были видны ветряные мельницы села Мироносицкого, справа тянулся и потом исчезал далеко за селом ряд холмов, и оба они знали, что это берег реки, там луга, зелёные ивы, усадьбы, и если стать на один из холмов, то оттуда видно такое же громадное поле, телеграф и поезд, который издали похож на ползущую гусеницу, а в ясную погоду оттуда бывает виден даже город…Хъалгъæнтæ
Суанг сæумæ райсомæй фæстæмæ арв æгæсæй дæр уыди къæвдайы мигътæй æмбæрзт; боныхъæд – сабыр, сатæг æмæ æнкъард, мигътæ сæхи ныллæг куы æруадзынц быдыры сæрмæ, æмæ æнхъæлмæ куы кæсай, ныртæккæ рауардзæн, зæгьгæ, фæлæ куы нæма фæуары, ахæм боны хуызæн.
Ветеринарон дохтыр Иван Иваныч æмæ гимназы ахуыргæнæг Буркин цæуынæй бафæлладысты æмæ сæм быдыр касти æнæкæрон. Дардæй гæзæмæ зындысты Мироносицкий хъæуы уадгуырæйттæ. Рахизырдыгæй адаргъ сты бирæ обæуттæ æмæ хъæуы æдде дæрддзæф кæмдæр сæ кæрон сæфти. Сæ дыууæ дæр зыдтой: уый у доны был, уым ис уыгæрдæнтæ, цъæх хæристæ, бæстыхæйттæ, æмæ уыцы обæуттæй иуыл куы слæууай, уæд уырдыгæй дæр зынынц æндæр ахæм уæрæх быдыртæ, телеграф, стæй дардмæ уырынгтæ калмау чи фæцæй лæсы, ахæм поезд. Ирд бон уыцы обауы сæрæй суанг горæт дæр ма фæзыны…
Х. Ардасенов
«Неудача». Худ. Л. Подольский
Неудача
Илья Сергеич Пеплов и жена его Клеопатра Петровна стояли у двери и жадно подслушивали. За дверью, в маленькой зале, происходило, по-видимому, объяснение в любви; объяснялись их дочь Наташенька и учитель уездного училища Щупкин.
– Клюет! – шептал Пеплов, дрожа от нетерпения и потирая руки. – Смотри же, Петровна, как только заговорят о чувствах, тотчас же снимай со стены образ и идем благословлять... Накроем... Не отвертится тогда, пусть хоть в суд подает.
А за дверью происходил такой разговор…
Рæдыд
Илья Сергеич Пеплов æмæ йæ ус Клеопатpa Петровна лæууыдысты фæсдуap æмæ иттæг зæрдиагæй хъуыстой. Дуары мидæгæй, чысыл уаты, авæццæгæн, ныхас цыдис уарзондзинадыл: уарзондзинады тыххæй дзырдтой сæ чызг Наташа æмæ уездон училищейы ахуыргæнæг Щукин.
– æнхъалдæн хъуыддаг хорз цæуы – йæхи тыххæй уромгæйæ, сабыргай загъта Пеплов. – Хъусыс, усай, куыддæр йæ уарзондзинады кой скæной, афтæ къулæй дзуары ныв райс æмæ сын арфæ ракæнæм. Бамбæрстай? Дзуары нывы цур сын арфæ куы ракæнæм; уæд хьуыддаг тæрхондонмæ куы бацæуа, уаддæр нын нæ чызджы æнæ ракургæ нал уыдзæн. Дуары мидæгæй та цыдис ахæм ныхас…
Ч. Коблов
«О любви». Худ. В Панов
О любви
На другой день к завтраку подавали очень вкусные пирожки, раков и бараньи котлеты; и пока ели, приходил наверх повар Никанор справиться, что гости желают к обеду. Это был человек среднего роста, с пухлым лицом и маленькими глазами, бритый, и казалось, что усы у него были не бриты, а выщипаны.
Алёхин рассказал, что красивая Пелагея была влюблена в этого повара. Так как он был пьяница и буйного нрава, то она не хотела за него замуж, но соглашалась жить так…
Уарзондзинады тыххæй
Дыккаг бон аходæнæн æрæвæрдтой тынг адджын хъæбынтæ, хæргæ-хæфсытæ æмæ фысы фыдæй кæтлеттæ; æмæ ма цалынмæ хæргæ кодтой, уæдмæ сæм уæладзыгмæ ссыди хæринаггæнæг Никанор, уазджыты зæрдæ цы хæринаг зæгъы,;цавæр сихор сын скæна, уый бæзонынмæ. Никанор асæй уыди рæстæмбис, йæ цæсгом пух, чысыл цæстытæ, даст æмæ йæм бакæс, уæд фенхъæлдтаис, цыма йæ рихитæ даст не ’сты, фæлæ йын сæ тонгæ ныччынди.
Алехин афтæ, рæсугьд Пелагея, дам, ацы хæринаггæнæджы уарзта. Фæлæ Никанор нуазаг æмæ фыдзонд кæй уыдис, уымæ гæсгæ Пелагеяйы нæ фæндыд уымæ моймæ ацæуын, разы уыди йемæ афтæ цæрыныл. Никанор та диныл фидар хæстадæймаг уыд, æмæ йæ, уымæ гæсгæ, афтæ цæрын нæ фæндыдис. Уый домдта, цæмæй Пелагея йæ ус бауыдаид, æмæ-иу загъд самадта йемæ, суанг ма йæ нæмгæ дæр кодта, куы-иу срасыг ис, уæд…
Х. Ардасенов
«Печенег». Худ. П. Пинкисевич
Печенег
Жмухин, Иван Абрамыч, отставной казачий офицер, служивший когда-то на Кавказе, а теперь проживающий у себя на хуторе, бывший когда-то молодым, здоровым, сильным, а теперь старый, сухой и сутулый, с мохнатыми бровями и седыми, зеленоватыми усами, – как-то в жаркий летний день возвращался из города к себе на хутор. В городе он говел и писал у нотариуса завещание (недели две назад с ним приключился лёгкий удар), и теперь в вагоне всё время, пока он ехал, его не покидали грустные, серьёзные мысли о близкой смерти, о суете сует, о бренности всего земного. На станции Провалье, – а такая есть на Донецкой дороге, – в его вагон вошёл белокурый господин, средних лет, пухлый, с поношенным портфелем, и сел против. Разговорились…
Печенег
Жмухин Иван Абрамыч, отставкæйы рацæуæг хъазахъхъаг афицер кæддæр службæ кодта Кавказы, ныр та цæры сæхимæ хуторы. Уый кæддæр уыдис æрыгон, æнæниз, тыхджын, ныр та у зæронд, хус, æмæ гуыбыр, хъуынджын æрфыг æмæ йын урс рихитæ. æмæ иу сæрдыгон æнтæф бон Жмухин горæтæй фæцæйцыди сæхимæ, хутормæ. Горæты уый мархо дардта æмæ нотариусмæ фыста йæ бынтæ ныффæдзæхсыны гæххæтт (иу-дыууæ къуырийы размæ æвиппайды цæмæйдæр æрбарынчын ис), æмæ ныр вагоны, цалынмæ фæндагыл уыдис, уæдмæ æппынæдзухæй йæ сæры зилдух кодтой алы æнкъард хъуыдытæ; уый хъуыды кодта, йæ мæлæты бон кæй æрхæстæг кæны, зæххон цард кæй ницы у, уыдæттыл. Провальевы станцæйы, – ахæм станцæ та ;ис Донецы фæндагыл, – Жмухины вагонмæ æрбацыд иу фæлурс, бурхил лæг, рæсгæмбис кар, хæмпус, рæсыдхуыз, йæ къухы дæрдджын пъартфел, æмæ æрбадти йæ бакомкоммæ. Ныхас сын бацайдагъ ис…
А. Саламов
«Письмо к учёному соседу». Худ. Ю. Игнатьев
Письмо к учёному соседу
Село Блины-Съедены
Дорогой Соседушка.
Максим… (забыл как по батюшке, извените великодушно!) Извените и простите меня старого старикашку и нелепую душу человеческую за то, что осмеливаюсь Вас беспокоить своим жалким письменным лепетом. Вот уж целый год прошёл как Вы изволили поселиться в нашей части света по соседству со мной мелким человечиком, а я всё ещё не знаю Вас, а вы меня стрекозу жалкую не знаете. Позвольте ж драгоценный соседушка хотя посредством сих старческих гиероглифоф познакомиться с Вами, пожать мысленно Вашу учёную руку и поздравить Вас с приездом из Санкт-Петербурга в наш недостойный материк,
населённый мужиками и крестьянским народом т.е. плебейским элементом…
Фыстæг мæ ахуыргонд сыхагмæ
Mæ ахсджиаг сыхаг!
Максим... (дæ хорз фыды ном мæ æрбайрохи. Хуыцауы хатыр бакæн! Хатыр бакæн æмæ ныббар зæронд лæгæн, æмæ адæймаджы аивцух удæн уый тыххæй æмæ дæу мæ ницæйаг фыстæгæй, мæ дыгъал-дыгъулæй хъыгдарынмæ мæ ныфс кæй бахастон. Ныр æнæхъæн афæдз рацыд, ды мах зæххы корийыл куы æрцардтæ, мæ хуызæн чысыл адæймаггонды цур, фæлæ дæ æз нæма зонын, ды та мæн тæригьæддаг цъыр-цыраджы нæ зоныс. Уæдæ мын бар ратт мæ иууыл зынаргъдæр сыхаг æмæ ацы зæронд гиероглифты фæрцы базонгæ уон демæ, дæ ахуыргонд арм дын фыныгъдауæй райсон, æмæ дын ракæнон Санкт-Петербургæй нæ ницæйаг дунæмæ кæй æрцыдтæ, уый тыххæй, уымæн æмæ нæ сæфт зæххы къорийыл махырдыгонæй æрмæст музуккæгтæ æмæ зæхкусæг адæм, ома плебейты элемент чи у, уыдон цæрынц…
Н. Джусойты
«Радость». Худ. С. Тюнин
Радость
Было двенадцать часов ночи.
Митя Кулдаров, возбуждённый, взъерошенный, влетел в квартиру своих родителей и быстро заходил по всем комнатам. Родители уже ложились спать. Сестра лежала в постели и дочитывала последнюю страничку романа. Братья-гимназисты спали.
– Откуда ты? – удивились родители. – Что с тобой?
– Ох, не спрашивайте! Я никак не ожидал! Нет, я никак не ожидал! Это… это даже невероятно!..
Цин
Уыди æмбисæхсæвы дыууæдæс сахаты. Митя Кулдаров йæ ныййарджыты хæдзармæ фæдисы згъорд бакодта æмæ уаты къуымты силлæг. Йæ ныййарджытæ нæмæ бафынæй сты. Йæ хо хуыссæнуаты касти чиныг. Йæ гимназист æфсымæртæ та фынæй уыдысты.
– Кæцæй фæдæ? – дисы бафтыдысты йæ ныййарджыта? Цы дыл æрцыд?
– Уæ хорзæхæй, ма мæ фæрсут! æз уый æнхъæл никуы уыдтæн. Нæ нæ, æз уый æнхъæл никуы уыдтæн. Уый бауырнинаг хъуыддаг нæу!
Митя йæ дзыхыдзаг ныххудти æмæ йæхи къæлæтджыныл æруагъта, уымæн æмæ фырцинæй йæ къæхтæ йæ быны нал цыдысты…
Ч. Коблов
Худ. С. Тюнин
Смерть чиновника
В один прекрасный вечер не менее прекрасный экзекутор, Иван Дмитрич Червяков, сидел во втором ряду кресел и глядел в бинокль на «Корневильские колокола». Он глядел и чувствовал себя на верху блаженства. Но вдруг… В рассказах часто встречается это «но вдруг». Авторы правы: жизнь так полна внезапностей! Но вдруг лицо его поморщилось, глаза подкатились, дыхание остановилось… он отвёл от глаз бинокль, нагнулся и… апчхи!!! Чихнул, как видите. Чихать никому и нигде не возбраняется. «Смерть чиновника». Чихают и мужики, и полицмейстеры, и иногда даже и тайные советники. Все чихают…Чиновничы мæлæт
Иу диссаджы рæсугьд изæр театры бандæтты дыккаг рæнхъыл бадти, уыцы изæрæй къатдæр рæсугъддæр чи нæ уыд, ахæм экзекутор Иван Дмитрийы фырт Червяков, æмæ биноклæй каст песæ «Корневилаг дзæнгæрджытæм». Каст æмæ йæхи иттæг хорз æнкъардта. Фæлæ æвиппайды... Радзырдты ацы «æвиппайды» арæх æмбæлы. æмæ раст сты автортæ: цард йемдзæг у æнæнхъæлæджы цаутæй. Фæлæ æвиппайды Червяковы цæсгом фенцъылди, йæ цæстытæ арф аныгъуылдысты, улæфын æй бон нал уыд... Бинокл йæ цæстытæй райста, æргуыбыр кодта æмæ... æппчхи!! æрыхснырста. Куыд уынут, æтæмæй æхснырсыны бар, кæй зæгъын æй хъæуы, алкæмæн алы ран дæр ис. æхснырсынц мужуккæгтæ дæр, полицмейстертæ дæр æмæ хаттæй-хатт, æгæрыстамæй, сусæг уынаффæгæнджытæ дæр. Алчи дæр æхснырсы…
Г. Дзугаев
«Смерть чиновника». Худ. С. Тюнин
Чиновничы мæлæт
Иу хæрзаив изæр, иумæй æнæ хæрзаивдæр чи уыди, ахæм екзекутор, Иван Дмитрич Червяков, бадтис къæлæтджынты дыгкаг рæгъы æмæ бинокльтæй кастис «Корневилы дзæнгæрджытæм». Уый кастис æмæ йæхи æнкъардта тæхудиаджы бæрзондыл. Фæлæ æваст… радзырдты мидæг арæх фæзыны ацы «фæлæ æваст». Автортæ раст сты: цард афтæ дзаг у æвастдзинæдтæй! Фæлæ æвиппайды йæ цæсгом банхъырдтæ ис, йæ цæстытæ йæ ныхмæ сфардæг сты, йæ улæфт банцадис… уый биноклæй йæ цæстытæ раиуварс кодта, æргуыбыр кодта æмæ… æпчхи!! æрæхснырсыдта, куыд уынут, афтæмæй. æхснырсæн кæмæндæриддæр æмæ кæмдæриддæр ис…
«Спать хочется». Худ. Кукрыниксы
Спать хочется
Ночь. Нянька Варька, девочка лет тринадцати, качает колыбель, в которой лежит ребёнок, и чуть слышно мурлычет:
Баю-баюшки-баю,
А я песенку спою…
Перед образом горит зелёная лампадка; через всю комнату от угла до угла тянется верёвка, на которой висят пелёнки и большие чёрные панталоны. От лампадки ложится на потолок большое зелёное пятно, а пелёнки и панталоны бросают длинные тени на печку, колыбель, на Варьку… Когда лампадка начинает мигать, пятно и тени оживают и приходят в движение, как от ветра. Душно. Пахнет щами и сапожным товаром…
Хуыссæг æй ахсы
Æхсæв. Сывæллонгæс Варькæ, æртындæсаздзыд чызг, авдæн узы æмæ сабыргай хъырнæгау зары:
Ахуысс, ахуысс, уæ мæ бон,
æз та зарджытæ кæнон...
Дзуары нывы раз судзы чысыл кæрдæгхуыз цырагь; уаты иу къуымæй йæ иннæ къуыммæ ис синаг баст, синагыл – сывæллоны хæцъилтæ æмæ стыр cay хæлаф ауыгъд. Цырагъы аууон царыл зыны стыр цъæх зиллаккæй, сывæллоны хæцъилтæ æмæ хæлафы даргъ аууæттæ та æрынцадысты пецыл, авдæныл, Варькæйыл... Цырагь тыбыр-тыбыр куы райдайы, уæд зилдакк æмæ аууæттæ , райгас вæййынц æмæ змæлын байдайынц, цыма сæ дымгæ бауигьы; уыйау. æнуд уæлдæф. Уат кæны туаг хъæрмхуыппы æмæ къахыдарæс аразæн æрмадзы тæф…
Х. Ардасенов
«Спать хочется». Худ. А. Бисти
Хуыссæг æй ахсы
Æхсæв. Сывæллонгæс Варкæ иу æртындæсаздзыд чызг, узы сывæллоны авдæн æмæ цадæггай зары:
Алолай, алолай...
Афынæй кæ, айрæзай!
Зæды нывы раз цырагъ судзы. Фатеры иу къуымæй иннæйы онг тыгъд ис бæндæн; йæ уæлæ ауыгъд – сывæллоны хæцъилтæ æмæ стыр сау уæрджытæ æмбæрзæн. Цырагъæй царыл æмбæлы стыр цъæх аууон. Хæцъилтæ æмæ хæлаф та даргъ аууæттæ æппарынц пец, авдæн æмæ Варкæйыл.
Цырагъы рухс куы байдайы дзойтæ кæнын, уæд аууæттæ цыма райгас вæййынц æмæ байдайынц змæлын, цыма сæ дымгæ уигъы, уыйау. Уат у æнуд;
кæлы бас æмæ цырыхъхуыйæн дзаумайы смаг.
В. Газзаев
«Средство от запоя». Худ. П. Пинкисевич
Средство от запоя
В город Д., в отдельном купе первого класса, прибыл на гастроли известный чтец и комик г. Фениксов-Дикобразов 2-й. Все, встречавшие его на вокзале, знали, что билет первого класса был куплен «для форса» лишь на предпоследней станции, а до тех пор знаменитость ехала в третьем; все видели, что, несмотря на холодное, осеннее время, на знаменитости были только летняя крылатка да ветхая котиковая шапочка, но, тем не менее, когда из вагона показалась сизая, заспанная физиономия Фениксова-Дикобразова 2-го, все почувствовали некоторый трепет и жажду познакомиться…
Æвронггæнæн хос
Горæт Д. фыццæгæм къласы хицæн купейы гастрольты ссыд зындгонд аивкæсæг æмæ худæджы рольты хъазæг Фениксов-Дикобразов 2-аг. Вагзалмæ йæ размæ чи рaцыд, уыдон иууылдæр зыдтой, зындгонд лæг уымæй размæ æртыккæгæм къласы купейы кæй цыд, фыццæгæм къласмæ та билет фæстаг станцæйы размæ станцæйы кады тыххæй кæй балхæдта. Ноджы ма иууылдæр федтой, кæд æрæгвæззæг уыди æмæ уазал, хаста, уæддæр зындгонд лæгыл кæй уыдис рог уæлæдарæс: тæнæг пæлæз æмæ фурды гæдыйы цармæй дардвæд худ. Фæлæ йæм адæм уæддæр тынг æнхъæлмæ кастысты, æмæ куыддæр вагоны асинтыл Дикобразов 2-æмы хуыссæгхъæлдзæгæй цæсгом ауыдтой, афтæ сæ зæрдæтæ æхсызгон рæхуыст скодтой, алкæй дæр фæндыд йемæ базонгæ уæвын. Антрепренер Почечуев ын уырыссаг æгьдаумæ гæсгæ æртæ хатты апъа кодта æмæ йæ сæхимæ йæ фатермæ аласта…
М. Дзасохов
«Толстый и тонкий». Худ. С. Алимов
Толстый и тонкий
Стæвд æмæ тæнтъихæг
Николайы æфсæнвæндаджы вагзалы сæмбæлдысты дыууæ хæлары: сæ иу – ставд, иннæ – тæнтъихæг арæзт. Ставд нырма ныртæккæ бахордта сихор вагзалы, æмæ йæ царвæйдзаг былтæ æрттывтой, цæттæ балтау. Херес æмæ флёрд-д ’оранджы тæф дæр ма дзы цыди. Тæнтъихæг та уыцы сахат вагонæй рахызти æмæ уаргъифтыгъд уыди чумæдантæй, картонкæтæй æмæ тыхтæттæй. Кодта ветчинайы æмæ къофийы тæф. Йæ фæсчъылдымæй касти иу даргъ роцъо цола сылгоймаг – йæ ус, æмæ бæрзонд гимназист, йæ цæст дардта цъынд, хурмæ кæсæгау; уый та уыди йæ фырт…
А. Саламов
Ставд æмæ нарæг
Николаевский æфсæйнаг фæндаджы вагзалы баиу сты дыууæ хæлары: иу ставд, иннæ нарæг. Ставд нырма ацы цъусдуг скодта сихор вагзалы æмæ йæ царвæй дзаг былтæ рæгъæд балтау æрдтывтой. Цыди дзы херес æмæ флерд-оранжы тæф. Нарæг та ныр ма ацы цъусдуг рахыстис вагонæй æмæ йыл уыдысты уаргъ æвæрд чемодантæ, тыхтонтæ æмæ картонтæ. Цыди дзы фæхсыны æмæ кофейы пъæрайы тæф. Йæ фæсчилдымæй разырдæм кастис тæнтъихæг даргъ роцъоджын сылгоймаг – йæ ус æмæ бæрзонд цъынддзаст гимназист – йæ фырт…
Г. Тогузов
«Тоска». Худ. Кукрыниксы. 1941
Тоска
Вечерние сумерки. Крупный мокрый снег лениво кружится около только что зажжённых фонарей и тонким мягким пластом ложится на крыши, лошадиные спины, плечи, шапки. Извозчик Иона Потапов весь бел, как привидение. Он согнулся, насколько только возможно согнуться живому телу, сидит на козлах и не шевельнётся. Упади на него целый сугроб, то и тогда бы, кажется, он не нашёл нужным стряхивать с себя снег… Его лошадёнка тоже бела и неподвижна. Своею неподвижностью, угловатостью форм и палкообразной прямизною
ног она даже вблизи похожа на копеечную пряничную лошадку…
Æрхæндаг
Кæмæн радзурон мæ хъыгдзинад?
Изæрдалынгтæ. Уымæл мит уæззаугомау зилдух кæны, хæрзæрæджы цы фанартæ ссыгьтой, уыдоны цур æмæ тæнæг, фæлмæн цъарæй бады хæдзæртты сæртыл, бæхты рæгътыл, адæмы уæхсчытыл, худтыл. Бæхтæрæг Ионæ Потапов цикъæйы хуызæн урс-урсид адардта. Ныггуыбыр, удæгас адæймагæн астæу æртасын кæнын йæ бон цас у, уый бæрц æмæ афтæмæй бæхтæрæджы бадæныл бады æнæзмæлгæйæ. Мит ыл æнæхъæн обау куы æрхауид, уæддæр йæ æрцæгъдыныл хъуыды дæр нæ акæнид…
Г. Агузаров
Зæрдæйы маст
Изæрмилтæ. Сæлæф миты егъау пирæнгæмттæ зивæггæнæгау зилахар кæнынц, нырма хæрз æрæджы кæй ссыгътой, уыцы фанарты алыфарс æмæ тæнæг фæлмæн цъар æвæрынц уæлхæдзæрттыл, бæхты чъылдымтыл, уæхсджытыл, худтыл. Бæхдæpær Иона Потапов сæрæй къæхты бынмæ сурс, раст цыма цæстылуайæн уыд, уыйау. Уый ныкъæдз, адæймаджы буарæн ныкъæдз уæвын цас йæ бон у, уый бæрц, бады дзоныгьы чъилыл æмæ не змæлы. Афтæ зыны, цыма йыл митзæй куы рацæуид, уæддæр, æвæццæгæн, йæ
уæхсджыты мит не ’рцæгъдид... Йæ чысыл бæх дæр урс-урсид адардта митæй, фæлæ не ’змæлы. Йæ бынаты æдзæмæй кæй лæууы, йæ буар мæллæг кæй у, йæ къæхтæ – лæдзджытау æмраст, уыйадыл æввахсмæдæр, капеччы аргь, бæхы хуызæн пряникау зыны. Уый, æвæццæгæн, цыдæр арф хъуыдыты ацыд…
Н. Джусойты
«Унтер Пришибеев». Худ. Кукрыниксы. 1941
Унтер Пришибеев
– Унтер-офицер Пришибеев! Вы обвиняетесь в том, что третьего сего сентября оскорбили словами и действием урядника Жигина, волостного старшину Аляпова, сотского Ефимова, понятых Иванова и Гаврилова и ещё шестерых крестьян, причём первым трём нанесено было вами оскорбление при исполнении ими служебных обязанностей. Признаёте вы себя виновным?
Пришибеев, сморщенный унтер с колючим лицом, делает руки по швам и отвечает хриплым, придушенным голосом, отчеканивая каждое слово, точно командуя…
Унтер Пришибеев
– Унтер-афицер Пришибеев! Дæу аххосджыи кæнынц уымæй, æмæ ныры сентябры 3-æм; бон ды ныхасæй æмæ армæй бафхæрдтай урядник Жигины, волосты хицау Аляповы, сотский Ефимовы, æвдисæнтæ Ивановы æмæ Гавриловы, стæй ма ноджыдæр æхсæз зæхкусæджы, æмæ уымæй фыццаг æртæйы ды бафхæрдтай, се службæйы хæстæ куы æххæст, кодтой, уыцы рæстæджы. Дæхи аххосджын хоныс æви нæ?
Пришибеев, æнхъырдтæ унтер, йæ цæсгом цы ракæнон арæзт, афтæмæй салдаты лæуд акодта æмæ дзуапп дæтты хæр-хæргæнаг, æнуд хъæлæсæй, цыма командæ кæны, уыйау цырд æмæ къæрцц ныхасæй.
– Дæ иуылуæздандзинад, господин миравой судья! Уæдæ цы, закъоны æппæт статьятæм гæсгæ алы хъуыддагмæ дæр æркæсын æмбæлы дыууæрдыгæй. Аххосджын æз нæ дæн, фæлæ иннæтæ се ’ппæт дæр…
С. Доев
«Хамелеон». Худ. А. Дудин
Хамелеон
Через базарную площадь идёт полицейский надзиратель Очумелов в новой шинели и с узелком в руке. За ним шагает рыжий городовой с решетом, доверху наполненным конфискованным крыжовником. Кругом тишина… На площади ни души… Открытые двери лавок и кабаков глядят на свет божий уныло, как голодные пасти; около них нет даже нищих.
– Так ты кусаться, окаянная? – слышит вдруг Очумелов. – Ребята, не пущай её! Нынче не велено кусаться! Держи! А… а!..
Хамелеон
Базары фæзы фæцæуы пъæлицæйы надзиратель Очумелов, ног цинелы мидæг, йæ къухты цыдæр тыхтон. Йæ фæдыл санчъехтæ кæны бурхил городовой, уымæн йæ дæларм, кæмæйдæр кæй байстой, ахæм сыхырна хъалгъæнтæй цъуппдзагæй. Сыбыртт дæр никæцæй хъуысы. Базары фæзы иу змæлæг нæй. Дуканиты æмæ нуазæндæтты гом дуæрттæ дунейы рухсмæ кæсынц æнкъардæй, æххормаг дзыхтау; æгæр мæгуыр сæ разы мæгуыргуртæ дæр нæй.
– Гъа, уæдæ, хæцгæ кæныс, æлгьыстаг? – æвиппайды айхъуыста Очумелов. – Лæппyтæ, ма йæ ауадзут лидзын! Ныр хæцыны дзырд нæй! Хæцут ыл! А... а!..
Х. Ардасенов
«Хамелеон». Худ. Кукрыниксы. 1941
Хамелеон
Базары фæцæйцыд фæткмæ хъусдарæг Очумелов, йæ ног цинел йæ уæлæ, афтæмæй йæ къухы хаста цыдæр тыхтон. Йæ фæдыл цыдис бурхил лæг, горæды хицау. Уый хаста, кæй байста, ахæм хъалгъæнтæй йæ тæккæ дзаг сыхырна. Сыбыртт дæр никуыцæй хъуысы... Базары иу адæймаг дæр нæй... Дуканитæ æмæ нуазæндæтгы гом дуæрттæ стонг дзыхтау æнкъардæй кæсынц, сæ цурты æгæрыстæмæй мæгуыргуртæ дæр нæй.
– Уæдæ ды хæцгæ кæныс, æлгъыстаг! – æрбайхъуыст Очумеловмæ. – Лæппутæ ма йæ рауадзут! Абон фæхæцыны бар нæй! Хæцут ыл! А... а!..
Г. Дзугаев
«Хирургия». Худ. Кукрыниксы. 1941
Хирургия
Земская больница. За отсутствием доктора, уехавшего жениться, больных принимает фельдшер Курятин, толстый человек лет сорока, в поношенной чечунчовой жакетке и в истрепанных триковых брюках. На лице выражение чувства долга и приятности. Между указательным и средним пальцами левой руки – сигара, распространяющая зловоние.
В приемную входит дьячок Вонмигласов, высокий коренастый старик в коричневой рясе и с широким кожаным поясом. Правый глаз с бельмом и полузакрыт, на носу бородавка, похожая издали на большую муху. Секунду дьячок ищет глазами икону и, не найдя таковой, крестится на бутыль с карболовым раствором, потом вынимает из красного платочка просфору и с поклоном кладет ее перед фельдшером.
Хирурги
Хъæууон рынчындон. Дохтыр бынаты нæй, ус курынмæ ацыд, æмæ йæ бæсты рынчынты уыны ферсыл Курятин, ставд адæймаг, дыууиссæдз аздзыд, фæуд чесунча жакеты æмæ лæбырд трико хæлафы. Йæ цæсгомыл хæс æмбарыны æмæ æхсызгон хорзы æнкъарындзинад йæхи ’вдисы йæ галиу къухы амонæн æмæ астæугкаг æнгуылдзты æхсæн – сигар, кæцæй уадзы фæйнæрдæм фыд æвзæр смаг.
Рынчынты уынæн уатмæ æрбацæуы аргъуаны диаконгонд Вонмигласов, бæрзонд, бæзæрхуыг зæронд лæг сауджыны морæ пæлæзы æмæ тæнæг мæскуы роны. Йæ рахиз цæст у урс æмæ æрдæг ныкъуылд, йæ фындзы рагъыл бызычъи, дардмæ зыны дындджыр бындзы хуызæн…
Г. Тогузов
«Человек в футляре». Худ. С. Алимов
Человек в футляре
На самом краю села Мироносицкого, в сарае старосты Прокофия, расположились на ночлег запоздавшие охотники. Их было только двое: ветеринарный врач Иван Иваныч и учитель гимназии Буркин. У Иван Иваныча была довольно странная двойная фамилия – Чимша-Гималайский, которая совсем не шла ему, и его по всей губернии звали просто по имени отчеству; он жил около города на конском заводе и приехал теперь на охоту, чтобы подышать чистым воздухом. Учитель же гимназии Буркин каждый год гостил у графов П. и в этой местности давно уже был своим человеком…
Адæймаг агъуды мидæг
Мироносицкийы хъæуæн йæ тæккæ кæрон, старостæ Прокофийы сарайы æхсæвиуат кæнынмæ æрынцадысты, кæмæн банафон ахæм цуанæттæ, дыууæйæ – фосы дохтыр Иван Иваныч æмæ гимназы ахуыргæнæг Буркин. Иван Иванычæн уыди цыдæр æнахуыр дывæр мыггаг – Чимша-Гималайский:, загъгæ, фæлæ йыл нæ бадт æмæ йæ æгас губернийы адæм дæр хуыдтой æрмæст йæ ном æмæ йæ фыды номæй. Уый царди горæтмæ хæстæг, бæхты заводы кæрты æмæ ныр ардæм рацыди цуан кæнынмæ æмæ сыгъдæг уæлд?ф?й ф?улæфынмæ. Гимназы ахуыргæнæг Буркин та-иу алы сæрд дæр граф П-тæм уазæгуаты уыди æмæ йæм æгас зылды дæр кастысты хионы цæстæй…
Х. Цомаев
«Лебединая песня (Калхас)». Худ. П. Пинкисевич
Лебединая песня (Калхас)
Светловидов. Вот так фунт! Вот так штука. В уборной уснул! Спектакль давно уже кончился, все на театра ушли, а я преспокойнейшим манером храповицкого задаю. Ах, старый хрен, старый хрен! Старая ты собака! Так, значит, налимонился, что сидя уснул! Умница! Хвалю, мамочка. (Кричит.) Егорка! Егорка, черт! Петрушка! Заснули, черти, в рот вам дышло, сто чертей и одна ведьма! Егорка! (Поднимает табурет, садится на него и ставит свечу на пол.) Ничего не слышно... Только эхо и отвечает…
Светловидов (Калхасы дарæсы, йæ къуxы мыдадзæй цырагъ, рахызт гримгæнæн хатæнæй æмæ æйттæи худы). Гъе. Уый та дын джиранка! Гъе, уыйта дын хъуыддаг! Гримгæнæны бафынæй дæн! Спектакл кæд æмæ кæд фæцис, театры иу змæлæг нал ис, æмæ æз кæдæнцад-æнцойæ хуыррытт кæнын мæхицæн. æтт, ма дæ байрадæуа дæуæй, ацы зæронд хуычъы цыдæр! Зæронд куыдз нæ дæ! Уæдæ уый бæрц ныллалым дæ, æмæ бадгæйæ афынæй дæ! Цæй зæндджын дæ! Раппæлын дæ хъæуы, мæ хур, раппæлын (хъæр кæны). Егорка! Егорка, хæйрæджыты сæйраг!..
Н. Джусойты
«Медведь». Худ. С. Алимов
Медведь
Лука. Нехорошо, барыня... Губите вы себя только... Горничная и кухарка пошли по ягоды, всякое дыхание радуется, даже кошка, и та свое удовольствие понимает и по двору гуляет, пташек ловит, а вы цельный день сидите в комнате, словно в монастыре, и никакого удовольствия. Да право! Почитай, уж год прошел, как вы из дому не выходите!..
Попова. И не выйду никогда... Зачем? Жизнь моя уже кончена. Он лежит в могиле, я погребла себя в четырех стенах... Мы оба умерли…
АРС
(Иуактон пьесæ)
Архайджытæ:
П о п о вæ, Е л е н æ И в а н о в н æ, помещицæ, идæдз ус, йæ рустыл
мызгъуыртæ.
Смирнов, Григорий Степанович, рагон чи нæу, ахæм помещик.
Лука – Поповæйы лæггадгæнæг, зæронд лæг.
Уазæгдон Поповæйы хæдзары.
П о п о в æ (йæ уæлæ — саутæ, æдзынæг кæсы хуызистмæ) æмæ Лука.
Л у к а. Хорз нæ кæныс, æхсин... Дæхи сафыс, æндæр ницы.., æфснайæг сылгоймаг æмæ хæринаггæнæг ацыдысты æрыскъæфтæ тонынмæ, алы удгоймаг дæр цин кæны суанг ма гзеды дæр, йæ зæрдæйы дзæбæхæн, йæхи ирхæфсы, – тезгъо кæны, сырддон-цъиутæ ахсы; ды та бон изæр-мæ уаты бадыс моладзан сылгоймаджы хуызæн æмæ хъæлдзæгдзинадæй ницы уыныс. Оххай, цавæр у! Ныр æнæхъæн аз рацыд, ды уатæй æттæмæ кæдæй нæма ракастæ!
А. Гулуев
Читать дальше
Л у к а. Гъæйдæ-гъа, дæй! фæлтау дæм куы нæ хъусин. Николай Михайлович амарди, уый афтæ фæуæд, уый хуыцауы фæндон у, рухсаг уæд... Фæхъыг кодтай – æмæ æгъгъæд у, æфсæрмы кæнын дæр хъæуы. Мыккагмæ, мийаг, куы нæ кæудзынæ æмæ сау куы нæ дардзынæ. Мæнæн дæр кæддаер мæ зæронд амарди... æмæ цы? Фæхъыг кодтон, мæйы бæрц фæкуыдтон æмæ – æгъгъæд... Мæ цæрæн- бонты ууыл куы кæуон, уæд зæронд йæхæдæг дæр уый аргъ куы нæ у. (Ныуулæфыд.) Дæ сыхæгты сеппæты дæр ферох кодтай... Дæхæдæг дæр никæдæм уал цæуыс, дæхимæ дæр никæй уадзыс цæуын. Хатыр мын фод мæ ныхас, фæлæ мах цæрæм хæлуарджыты цардæй – арвы рухсæй ницы уынæм... Дæ уазæгуаты цæуæн дарæс дын мыстытæ бахордтой.. æмæ ма хорз адæмтæ дæр куы нæ уаид, фæлæ нæ уезд господайæ – йе'дзаг...
Рыбловы ис æфсæдты полкъ, æмæ сæ афицертæ – раст къафетты хуызæн, кæсынæй сæм нæ бафсæддзынæ! Лагерты та алы майрæмбон дæр хъазт æмæ алы бон дæр æфсæддон оркестр музыкæ цæгъды... Ех, æхсин, мæ мадыхай! æрыгон, рæсугъд, туг æмæ æхсыр, – æрмæст цæр дæ зæрдæйы дзæбæхæн!.. Рæсугъддзинад, мийаг, адæймагæн мыккагмæ лæвæрд нæу! Иу дæс азы фæстæ ма дæ бæргæ ба- фæнддзæн хъæлдзæгæй азилын æмæ афицерты сæртæ зилын кæнын, фæлæ дын уæд ферæджы уыдзæн.
П о п о в æ (хъæбæрæй). Курын дæ, æмæ мын уый тыххæй макуыуал мацы зæгъ! Куы йæ зоныс, Николай куы амарди, уæдæй фæстæмæ мын мæ цардфеиадис, уый. Дæу- мæ афтæ кæсы, æмæ ма æз æгас дæн, фæлæ дæм уый æр- мæст кæсгæ афтæ кæны! æз ард бахордтон, куыд мæ мæ- лæты бонмæ мæ саутæ нæ раласдзынæн æмæ рухс нæ фен- дзынæн... Хъусыс? Уадз æмæ уына йæ аууон, куыд бирæ йæ уарзын, уый... О, зонын æй æз, дæуæн æнæзындгонд нæу, хаттгай-иу мæ дзæгъæлы кæй æфхæрдта, мемæ-иу карз кæй уыди æыæ... æмæ-иу мæ коджы сай!æ кæй код- та, æндæр устытимæ кæй цыдис, уый, фæлæ æз мæ хъус æндæры 'рдæм никуы адардзынæн, уарздзынæн æйсуанг мæ мæлæты сахаты онг дæр æвувыдæй. æз ын фенын кæндзы- нæн, уарзын куыдзонын, уый. Уым, мæрдты бæсты мæ фен- дзæн уый, ам уæлæуыл куыд уыдтæн йæ амæлыны размæ, раст гъе афтæмæй...
Л у к а. Уыцы ныхæстæ кæныны бæсты фгелтау цæхæра- доны'рдзем ацу æмæ дæхи аирхæфс, на уæд та сифтындзын кæн Тобийы, кæнæ Уæйыджы æмæ сыхæгтæм фæцу уазæгуаты...
П о п о в æ. Ой!.. (Кæуы.)
Л у к а. æхсин!.. Цы кæныс? Цæмæн афтæ 'фхæрыс дæ- хи?! Чырыстийы уазæг у!
П о п о в æ. Уæддæр уый Тобийы куыд бирæ уарзта! Корчагинтæ æмæ Власовтæм дæр-иу ууыл цыдис æдзух дæр.
Цы рæсугъд-иу скъæрдта бæхты! На уæд-иу йæхæдæг куыд хæрзконд, куыд гуырвидауц уыди, бози-иу йæ тых йæ бонæй хъæддых куы 'рбалвæста, уæд! Хъуыды ма йæ кæныс? Уæ, Тоби, Тоби! Зæгъ, æмæ йын абон сысджы иу барæн фылдæр куыд радтой, афтæ.
Л у к а. Хъусын дæм!
(Дзæнгæрæг тыхджын ныццагъта.)
П о п о в æ (фестъæлфыд). Чи у уый? Зæгъ ын, мæхимæ никæйы уадзын, зæгъгæ!
Л у к а. Хъусын дæм! (Ацыд.)
II
П о п о в æ (иунæгæй).П о п о вæ (фотографbон нывмæ кæсгæйæ). Ды фендзынæ, Nicolas, æз уарзын æмæ хатыр кæньш куыд зонын, уый... Мæ уарзондзинад амæлдзæн мемæ, мæ мæгуыр зæрдæ йæ дæвынæй куы банцайа, уæд. (Худы, йæ цсессыг кал- гæйсе.) æмæ дæуæн худинаг нæу? æз, дæ ус, фæливгæ дæ чи нæ кодта, уыцы ус, мæхиуыл дуæрттæ сæхкæдтоy гуыдырæй æмæ дыл æнувыд уыдзынæн мæ мæлæты боимæ дæр, ды та,..æмæ дын худинаг нæу, мæ уæрыкк? Афæлывтай-иу мæ, хылтæ-иу кодтай мемæ, къуыригæйттæ-иу мæ ныууагътай иунæгæй...
III
П о п о в æ æмæ Лука.Л у к а (æрбацыд, тарстхузыæй). æхсин, мæнæ дæ ам чидæр агуры. Фæнды йæ фенын...
П о п о в æ. æмæ йын нæ загътай, йæ мойы мæлæты фæстæ йæхимæ уазæг нæ уадзы, зæгъгæ?
Л у к а. Загътон, фæлæ мæм хъусгæ дæр нæ кæны, стыр хъуыддаджы тыххæй, дам, æрбацыдтæн.
П о п о в æ. Мæн-мæ ма-чи цæуæд! Нæ мæ фæнды!
Л у к а. æз ын бæргæ загътон, фæлæ... цыдæр хæйрæг у.. .æлгъиты æмæ раст уатмæ бырсы...ныр уæртæ уым хæрæн- доны лæууы...
Поповæ (мæстыйæ). Хорз, фæдзур æм... Адæм куыд æнæхcæст сты!
(Лука ацыд.)
П о п о в æ. Куыд æнæуаг сты ацы адæм! Цы сæ хъæуы мæнæй? Цæуылнæ мæ ныууадзынц æнцад? (Ныуулæфыд.) Куыд кæсын, афтæмæй мæ, æвæццæгæн, монастырмæ цæуын бахъæудзæн æцæгæй... (Ныхъуыды кодта.) Гъо, мо- настырмæ...
IV.
П о п о в æ, Лука æмæ Смирнов,
Смирнов (æрбацæйцæугæйæ, Лукайæн). Къулбадæг, бирæ уарзыс дзæнгæда цæгъдын... Хæрæг! (Поповæйы куы ауыдта, уæд йæхицæн аргъ кæнгæйæ.) æхсин, мæхи дыи зонын кæнын; отставной поручик артиллерийæ, зæхджын Григорий Степанович Смирнов! Стыр хъуыддаджы тыххæй мæ бахъуыдис дæу бахъыгдарын...
П о п о в æ (йæ къух æм нæ радта, афтæмæй). Цы дæ хъæуы?
С м и р н о в. Дæ мой, чи амарди, уыимæ æз зонгæ уыдтæн. Уый дардта мæнæй, дыууæ векселмæ гæсгæ, мин æмæ ссæдз туманы. Райсом мæ зæххыты банкмæ проценттæ бафидын кæй хъæуы, уымæ гæсгæ дæ курæг дæн, цæмæй мын, æхсин, ме 'хца бафидай абон.
П о п о вæ. Мин æмæ ссæдз туманы...æмæ дæ цæй тых хæй дардта мæ мой æхца?
С м и р н о в. Сысджы-иу æлхæдта уый мæнæй.
П о п о в æ (арф ныуулæфгæйæ, Лукамæ). Уæдæ, Лука, ма ферох кæн, зæгъ, Тобийæн сысджы иу æстæм хай уæлдай куыд радтой, афгæ. (Лука ацыд. Смирновмæ.) Кæд Николай Михайлович дæуæй æхца дардта, уæд дын, ай- гъай, бафиддзынæн дæ хæс, фæлæ, бахатыр кæн, дæ хорзæхæй, абон мæм æхца нæй. Иннæбон горæтæй мæ приказчик æрбаздæхдзæн æмæ цы'мбæлы, уый дын бафидын кæндзынæн, фæлæ ныртæккæ дæ фæндон сæххæст кæнынæн амал нæй... Стæй абон мæ мойы мæлæтыл æвдæм мæй сæххæсти, æмæ мæ зæрдæйы ахаст æхцайы хъуыддæгты 'рдæм нæу.
Смирнов. Уæдæ æз та афтæ дæн ныртæккæ, æмæ райсом проценттæ куы нæ бафидон, уæд мæ дымгæмæ ныддардзысгы. Уæд мыи мæ исбон ныффысдзысты!
П о п о в æ. Иннæбон де'хца райсдзынæ.
С м и р н о в. Мæн æхца иннæбон нæ хъæуы, фæлæ мæ хъæуы абон.
П о п о в æ. Бахатыр кæн, фæлæ абон дæ хæс бафидын мæ бон нæу.
С м и р н о в. Мæнæн та иннæбонмæ фæлæууæн нæй.
П о п о в æ. Уæдæ дын куыд акæнон, кæд мæм ныртæккæ нæй, уæд!
С м и р н о в. Уæдæ бафидын дæ бон нæу?
П о н о в æ. Мæ бон нæу...
С м и р н о в. Гъм!.. Уый дæ фæстаг ныхас у?
П о п о в æ. О, мæ фæстаг ныхас.
С м и р н о в. Фæстаг ныхас! Бынтон?
П о п о в æ. О, бынтон.
С м и р н о в. Стыр бузныг. Нæ зæрдыл æй бадардзыстæм. (Йæ уæхсджытыл схæцыди.) Стæй, дам, уæд мæсты ма кæн! Ныртæккæ мыл фæндагыл амбæлди акцизнæй æмæ мæ фæрсы: „æдзух мæсты цæмæн кæныс, Григорий Степанович?" Уæ хорзæхæй, уæдæ куыд нæ мæсты кæнон? æхца мæ хъæуы хи аргæвдыны онг... Знон боны- цъæхтыл рацыдтæн æз нæхицæй, фæзылдтæн мæ хæсджын-тыл сеппæтыл дæр, æмæ мын дзы иу уæддæр куы бафы- стаид! Куыдзы фæллад бакодтон. æниу æхсæвиуат кæм кодтон? – кæмдæр, иу дзуттаджы дуканийы, арахъы боцкъайы цур... Фæстагмæ ардæм дæс æмæ æртиссæдз версты фæцыдтæн, æмæ мæ суазæг кæнынмæ хъавынц „зæрдахас- тæй!" Куыд нæ мæсты кæнон уæд?
П о п о в æ. æз дын, æнхъæл дæн, бæлвырд куы загътон: приказчик горæтæй æрбаздæхдзæн, æмæ уæд райсдзынæ де'хца.
Смирнов. æз приказчикмæ не'рбацыдтшн, фæлæ æрбацыдтæн дæумæ! Бахатыр мын кæ ме'взаджы уаг, фæлæ мæн дæ приказчик цæмæн хъæуы, фыдгæнд дзы кæнын?
П о п о в æ. Бахатыр кæ, хорз лæг, фæлæ æз ахæм æнæконд ныхæстæ æмæ ахæм хъæлæсы уагмæ хъусын ахуыр нæ дæн. æз даем нал хъусын. (Ацыди тагъд-тагъд.)
V
С м и р н о в (иунæгæй).
С м и р н о в. Кæс-ма, дæ хорзæхæй! Зæрдахаст... Авд мæйы размæ йæ мой амарди! Фæлæ мæн проценттæ фидын хъæуы, æви нæ? æз уæ фæрсгæ куы кæнын, проценттæ фидын мæ хъæуы, æви нæ? Гъы, дæуæн дæ мой амард стæй дæ зæрдæйы ахаст. æмæ ахæм цыдæртæ... приказчик кæдæмдæр ацыд, хæйрæджыты хай фæуа, фæлæ уæд мæнæн та цы кæнын кæныс? Ме'фстаударджытæй уæлдæфон тымбылæджы мидæг атæхон? æви азгъорон æмæ уыц-иу згъордæй мæ сæр къулмæ фæцаразон? æрцыдтæн Груздевмæ – сæхимæ нæй, Ярошевич æмбæхсгæ бакодта, Курицынимæ та мæлæтон хыл фæдæн, æмæ йæ,чысыл мабахъæуа, рудзынгæй разыввытт кæнон; Мазутов емынæйæ рынчын у, амæн та – йæ зæрдæйы ахаст. Гъы! æмæ иу æфстауфидæг нæй! Уый афтæ уымæн у, æмæ сæ æгæр сфыдуаг кодтон, æз æгæр фæлмæнзæрдæ дæн, лæмæгъ, æгæр уæздан дæн семæ; пъолсæрфæн, сылгоймаг, лехъына! фæлæуут уал! Базондзы стут мæ! æз мæхицæй хынджылæг кæнын никæйы бауадз- дзынæн, хæйрæджы хай фæуат! æз дæр ам баддзынæн, цалынмæ мын ме'хца бафида, уалынмæ! Брр!.. Уæдæ цы мæсты дæн абон, цы! Фыр мæстæй ме'уæнгтæ ризынц, мæ улæфт дæр фехгæны... Уæу, мæ хуыцау, мæ зæрдæ дæр куы фæцæуы! (Хъæр кæны.) Лæггадгæнæг!
VI.
С м и р н о в æмæ Лука.Л у к а (æрбацæуы). Цы дæ хъæуы?
С м и р н о в. Рахæсс-ма къуымæл, кæнæ дон.
{Лука ацыд.)
Смирнов. Нæ, куыд уæм кæсы уый?! Адæймаг йæ хъуырмæ сси æхцайы тыххæй, мæхи æрцауындзыны онг сдæн. уый та мын мæ хæс нæ фиды, уымæн æмæ, хъусут æм! -йæ зæрдахаст æхцайы хъуыддæгты'рдæм нæу!.. Уый æцæг сылгоймаджы зонд у, гъе! æз гъе уый тыххæй ни кæд уарзтон, стæй ныр дæр нæ уарзын сылгсймагимæ дзу рын. Сылгоймагимæ дзурыны бæсты мын æндондæр у топпыхосы боцкъайыл бадын. Брр!.. Уазал дæр ма мæ хуылфы ацыд, афтæ мæ смæсты кодта уыцы шлейф! Дардмæ куы ауынын сылгоймаджы – уыцы поэтикон сфæлдыстады, – уæд фырмæстæй мæ къæхтæ адонзоныг вæййынц. Раст ма фæдас ныхъæр кæн, æндæр ниды.
VII.
Лука (æрбацыд æмæ йæм дæдты дон). æхсин рынчын у æмæ йаехимæ цæуын никæйы уадзы.Смирнов. Ахъуытты у!
(Лука ацыди.)
С м и р н о в. Рынчын у æмæ йæхнмæ никæйы уадзы! Ма мæ бауадзæд.. æз ам баддзынæн, æхца мын цалынмæ радтай, уæдмæ. æгас къуыри куы фæуай рынчын – уæд æз дæр æгас къуыри ам баддзынæн... Афæдз куы фæсæйай, æз афæдз дæр баддзынæн æз мæхион райсдзынæн, мæ хæлар! Дæ саутæм дын нæ фæкæсдзынæн, кæнæ дæ русты дзыхъытæм... Зонын æз уыцы дзыхъыты дæр. (Рудзынгæа хъæр кæны.) Семен, суæгъд кæн бæх! Тагъд нæ ацæудзы стæм мах ардыгæй! æз ам лæууын! Зæгъ-иу уым бæхдоны, бæхтæн сысджы куыд радтой, афтæ! У, хайуан, дæ галиу бæхыл та бози куы стыхсти! (Фæзмы). Ничаво... Фæлæу, æз дын – ничаво фенын кæндзынæн! (Рудзынджы цурæй ацыд.) æвзæр у хъуыддаг... æнахуыр æнтæф, æхца мын ничи фиды, дысон тынг æвзæр фæхуыссыдтæн, ам та ма дын ноджы—ацы саударæн къæдзил дæр йæ зæрдæйы ахастимæ... Мæ сæр риссы .. Уæд та арахъ ануазин? æмбæлы бануазын, хъуамæ. (Хъæр кæны.) Лæггадгæнæг!
Лука (æрбацыд). Цы дæ хъæуы?
С м и р н о в. Рахæсс-ма иу агуывзæ арахъ!
(Лука ацыд).
С м и р н о в. Оф! (Сбадти, æмæ йæхимæ кæстытæ кæны.) Нæй дзы гуырыконд уымæй уæлдай! æгасæй рыг дæн, мæ цырыхъытæ — чъизи, цæсгом—æнæхсад, мæ сæр—æнæфаст, мæ къандзолыл—-хъæмпы хæлттæ... æхсин мæ,– цы нæ вæййы, -æвæццæгæн, хуыснæг исты фæхуыдта. (Йæ ком ивазы.) Хæдзармæ, уазæгдонмæ афтæмæй æрбадæуын аив иæу, æвæдза, фæлæ, цæй, нацы кæны... æз ам уазæг нæ дæн, фæлæ дæн мæ хæс агурæг, æмæ хæсагурæгæн та дарæсæй уæлдай нæй...
Л у к а (æрбацыд æмæ йæм дæтты арахъ). æгæр бирæ бартæ исыс дæхимæ, æлдар!
С м и р н о в (мæстыйæ). Куыд загътай?
Л у к а. æз... æз ницы... æз зæгъынмæ...
С м и р н о в. Кæимæ иыхас кæныс ды?! Ныхъус у!
Лука (иннæрдæм). Ацы фыдбылыз та нæм кæцæй касти гъе... Цы хæйрæджытæ йæ æрбахастой...
VIII.
П о п о в æ æмæ Смирнов.П о п о в æ (æрбацыд, зæхмæ кæсгæйæ). Уæ, хорз лæг, мæ хæдзары иунæгуæвгæйае, æз рагæй нал фехъуыстон адæймаджы хъæлæс æмæ нæ фæразын хъæрмæ хъусын. Зæрдиагæй дæ курын, æмæ мæ æнцад ныууадз мæ уагыл!
С м и р н о в. Бафид мын ме'хца æмæ ацæуон.
П о п о в æ. æз дын уырыссагау куы загътон, ныртæккæ мæм нæй æхца, иннæбонмæ фæлæу.
С м и р н о в. æз дæр дын уырыссагау куы загътон: æхца мæ иянæбоа нæ хъаеуы, фаелæ мае абон хъæуы. Абон мын куы нæ бафидай, уæд мæ райсом мæхи æрцауын дзын хъæудзæн.
П о п о в æ. Омæ дын цы акæнон, уæдæ, кæд мæм æхца нæй, уæд? Ай дын д'иссаг, гъе!
С м и р н о в. Уæдæ мын ныртæккæ нæ бафиддзынæ? Нæ?
П о и о в æ. Мæ фадат нæу...
С м и р н о в. Уæдæ æз ам лæууын æмæ цалынмæ ме хæс райсон, уæдмæ баддзынæн... (Сбадти.) Иннæбон бафиддзынæ?Тынг хорз! æз иннæбонмæ раст афтæ баддзынæн ам. Гъе, мæнæ афтæ баддзынæн... (Рæгæпп кодта.) æз дæу фæрсын: райсом мæн проценттæ бафидын хъæуы, æви нæ?.. æви ды афтæ'нхъæлыс, æмæ æз хынджылæг кæнын?
П о п о в æ. Хорз лæг, курын дæ, æмæ хъæр ма кæн! Ам бæхдон, мийаг, нæу!
Смирнов. æз дæ бæхдонæй нæ фæрсын, фæлæ ма мын зæгъ, мæн райсом проценттæ бафидын хъæуы, æви нæ?
П о п о в æ, Ды сылгоймæгты 'хсæн дæхи дарын. нæ зоныс!
С м и р н о в. Нæ, æз мæхи дарын хорз зонын сылгоймæгты 'хсæн!
П о п о в æ, Нæ, нæ зоныс! Ды дæ æнæхсæст, гуымиры адæймаг! æгъдауджын адæм афтæ нæ фæныхас кæнынц сылгоймæгтимæ.
С м и р н о в. Уый дын диссаг, гъе! Уæдæ цы хуызы хъуамæ дзурон, цымæ, демæ? Францусагау, мийаг? (Мæсты кæны, йæ хъæлæсы уаг аивта.) Мадам, же ву при... æз стыр амондджын дæн, ме'хца мын кæй нæ фидыс, уымæй... Ах, пардон, кæй дæ бахъыгдардтон, уый тыххæй. Боныхъæд цы хорз у, уæдæ! æмæ дыл саутæ дæр куыд дзæбæх фидауынц! (Къæлæстæ кæны )
П о п о в æ. æнæзонд æмæ æнæхсæст ныхæстæ.
Смирнов (фæзмы). æнæзонд æмæ æнæхсæст ныхæстæ! æз нæ зонын мæхи сылгоймæггимæ дарын!æхсин, ды сырддон цъиутæ цас федтай дæ цæргæ цæрæнбонты, æз сылгоймæгтæ уымæй фылдæр федтон! æртæ хатты æртæ лæгимæ кæрæдзи æхстам сылгоймæгты тыххæй, дыууадæс сылгоймаджы ныууагътон æз мæхæдæг, фарастæй та мæ сæхæдæг ныууагътой! Гъо! Уыдис рæстæг кæддæр, æдылы куы уыдтæн, рæсугъд иыхæстæ куы кодтон, къæлæстæ куы кодтон... куы уарзтон, хъизæмар куы кодтон, мæймæ-иу куы улæфыдтæн, хурмæ фыхау-иу куы сдæн, тайгæ куы кодтон, ихæн куы кодтон... Мондаг уарзт кодтон, мæ зонд фæцæуыны онг, хæйрæг мæ бахæра, дзæнгæда цагътон, дзæгъындзæгау, дзырдтон сылгоймаджы барты тыххæй, мæ исбоны æмбис уарзондзинады фæдыл фесæфтон, фæлæ ныр – аууонæй æнцаддæр! бузныг! Ныр мæ нал фæсайдзыетут! æгъгъæд у! Сау цæстытæ, мондаг цæсгытæ, сырхсырхид былтæ, русты дзыхъытæ, мæй, сусæг ныхас, зæрдæбын улæфтытæ –уыдæттыл, мæ хуры хай, æз ныр сау суари лæр нал раттдзынæн! æз дæуæй ницы зæгъын, фæлæ æппæт сылгоймæгтæ, стырæй-чысылæй, цы сты, уымæй – гæды, фæлывд, фыддзых, хахуыр, æнæууæнк, æнæхатыр сты. Фæлæ мæнæ амæй куы зæгъай (йæ них бахоста), уæд, – ныббар мын ме'ргом дзырд,– сырддон цъиу кæцыфæнды сылгоймаджы дæр уайтагъд къалосы авæрдзæн. Иуæй-иу хъазхъуыр сыл- гоймагмæ бакæс, уæд – тæнæг хыз, эфир, зæды къалиу, милуан циндзинады, йæ кой айхъуысы, фæлæ йын йæ зæрдæмæ куы ныккæсай, уæд – хуымæтæджы кæфхъуындар! (Фæлæбурдта бандонмæ, йæ къæскъæс ссыди, асасти.) Фæлæ бынтон замана та уый у, æмæ уыцы кæфхъуындар,– цæмæ гæсгæ,– нæ зонын, фæлæ афтæ æнхъæлы, æмæ уарзондзинад, рæсугъд æмæ уæзданады æнкъарæнтæ æрмæст сылгоймаджы тыххæй лæвæрд сты! Хæйрæджыты хай фæуинагæн, мæнæ мæ ацы зæгæлыл мæ къæхтæй æрцауындзут, кæд сылгоймаг, чысыл къæбылайы йеттæмæ, искæй уарзын зоны!.. Уарзондзинады уый æрмæст сæт уадзын æмæ нæтын зоны. Нæлгоймаг зындзинад кæм æвзары æмæ нывондæн йæхи кæм æрхæссы, уым сылгоймаг йæ уарзондзинад къæдзил тилынæй æмæ фындзмæ лæбурынæй æвдисы. Ды де'намондæн сылгоймаг дæ, æмæ хъуамæ дæхимæ гæсгæ
зонай, сылгоймаг циу, уый. Зæгъ ма мын, уæдæ, æргом: дæ цæрæнбонты искуы федтай ахæм сылгоймаг, растзæрдæйæ, æнæ фæливгæйæ чи уарзы, иу гæндзон чи у? Нæ федтай! Иу зæрдионæй уарзынц æрмæст зæронд устытæ æмæ аиппджын сылгоймаегтæ! Тагъддæр сæмбæлдзынæ сыкъаджын гæдыйыл, кæнæ урс халоныл, иу зæрдионæй чи уарзы, ахæм сылгоймагыл сæмбæлынæй!
П о п о в æ. Фæлæу ма, уæдæ, дæумæ гæсгæ иузæрдион чи у уарзоидзинады хъуыддаджы? Мийаг, нæлгоймаг?
С м и р н о в. Бæгуыдæр, нæлгоймаг!
П о п о в æ. Нæлгоймаг! (Мæсты худт.) Нæлгоймаг иу зæрдион у уарзондзинады! Мæнæ цы ног хабар ис! (æрбатæвд уæвгæйæ.) Чи дын радта афтæ дзурыны бар? Нæлгой маг иузæрдион у æмæ нæ сайы! Уæдæ кæд æнæ дзургæ нæй, уæд зон, æз кæй зыдтон æмæ кæй зонын нæлгоймæгтæй, уыдонæй сеппæтæй дæр хуыздæр уыди мæ мой... æз æй уарзтон тынг, ме'ппæт зæрдæйæ, æрыгон æмæ зондджын сылгоймаг цас фæразы уарзын, уыйас; æз ын ратгон мæ хуыздæр бонтæ, мæ амонд, мæ цард, мæ исбон, куывтон ын, æмæ... æмæ цы? Уыцы хуыздæр нæлгоймаг сайдта мæн алы къахдзæфæн дæр. Куы амарди, уый фæстæ йын йе стъолы лагъзы мидæг ссардтон йæ уарзондзинады письмотæ; æгас ма куы уыди, уæд та,— зæрдæ ныккæрзы!—ныууагъта-иу мæ къуыригæйттæ иунæ гæй, мæ цæстыты раз æндæр сылгоймæгты фæдыл хадти æмæ мæ сандта æдзæсгомæй, ме'хцатæ мын хардз кодта адæмы устытыл, хынджылæг кодта мæ сыгъдæг уар- зондзинадæй... Афтæ мæ сайдта, фæлæ йæ æз уæддаер уарзтон, нæ йыл цыдтæн сайдæй... Уый нæ, фæлæ куы амарди, уый фæстæ дæр ма йæ нæ сайын, уарзын æй. æз мæхи ба ныгæдтон ацы цыпнар къулы æхсæн мыккагмæ æмæ суанг мæ амæлыны бонмæ дæр нæ раласдзынæн мæ саутæ...
Смирнов (мæспш худт кæнæгау). Гъы... Саутæ!.. Не'мбарын æз, кæул мæ нымайыс, уый? Цыма æз не'мбарын, цæй тыххæй дарыс уыцы саутæ, цæй тыххæй ныгæныс дæхи цыппар къулы æхсæн, уый! Ай-гъай! Уый сæрæмбæрзт, поэзион хъуыддаг у! Фæцæйцæудзæн ацы хæдзары рæзты и у цавæрдæр юнкер, кæнæ иу цыбырдым поэт, æрбакæсдзæн рудзгуытæм æмæзæгъдзæн: «Ам цæры сæрæмбæрзт рæсугьд Тамарæ, йæ мойы уарзгæйæ, йæхи цыппар къулы æхсæн чи баныгæдта, уый». Зонæм мах уыцы хиндзинæдтæ!
Попова (æрбамæсты ис). Куыд загътай? Куыд хъæцы дæ цæсгом мæнæн ахæм ныхæстæ зæгъын!
Смирнов. Ды цæрдудæй дæхи баныгæдтай, фæлæ дæхи пудрæйæ сцæгъдын нæ ферох кодтай!
Поп о вæ. Куыд уæндыс ды мемæ ахæм ныхæстæ кæ.нын?
С ми р н о в. Хъæр ма кæн, дæ хорзæхæй, æз дын приказчик нæ дæн! æз алцы дæр йæ номæй фæхонын. æз сылгоймаг нæ дæн æмæ кæддæриддæр æргом фæдзурын мæ фæндон! Хъæртæ мыл ма кæн!
П о п о в æ. æз нæ хъæр кæнын, фæлæ ды' дæхæдæг хъæр кæныс! Ныууадз мæ æнцад мæхицæн!
Смирнов. Мæ хæс мын бафид æмæ уæд ацæудзынæн.
П о п о в æ. æз дын æхца нæ раттдзынæн!
Смирнов, Раттдзынæ!
П о п о в æ. Фыддæрагæн дын капекк дæр нæ раттдзынæн! Айс дæхи ардыгæй, ныууадз мæ æнцад!
Смирнов. æз нæдæр дæ мой дæн, нæдæр дын уарзон дæн æмæ мын, табуафси, хылтæ ма кæн. (Сбадти.) æз нæ уарзын ахæм митæ.
П о п о в æ (мæстæй фьщгæйсе). Сбадтæ?
Смирнов. Сбадтæн.
П о п о в æ. Курын дæ, æмæ айс дæхи ардыгæй!
Смирнов. Бафид ме'хца,.. (иу фарсы'рдæм). Эх, куыд мæсты дæн! Куыд мæсты дæн, куыд!
П о п о в æ. Нæ мæ фæнды æдзæсгом адæймагимæ ныхас кæнын! Атте у ардыгæй! (Исдугмæ фæхъуси.) Нæ ацæудзынæ, уæдæ? Нæ?
Смирнов. Нæ!
П о п о в æ. Нæ?
Смирнов Нæ!
П о п о в æ. Хорз уæдæ! (.Дзæнгæрæг бацагъта.)
IX.
У ы д о н æмæ Л у к а.П о п о в æ. Лука, ацы лæджы атте кæн ардыгæй!
Лука (Смирновмæ бацыд). Хорз лæг, ацу дын куы зæгъынц ардыгæй! Ам ницæмæн хъæуы...
Смирнов (фæгæпп кодта). Банцай! Кæимæ ныхас кæныс ды? æз дæ кæрд-æнтæ фестын кæндзынæн!
Лука (йæ зæрдæмæ лæбуры). Уæ, зæдтæ! Уæ, дауджытæ! (Креслæйы æрхауд.) Ох, мæ зæрдæ фæцæуы, фæмæ лын! Хуыдуг кæнын!
П о п о в æ. Дашæ та кæм и? Дашæ! (Хъæр кæны.) Пе лагея! Дашæ! (Цæгъды дзæнгæрæг.)
Лука. Ox! æрыскъæфтæм ацыдысты иууылдæр... Ам дзы ничи ис... Фæмæлын! Дон!
П о п о в æ. Атте у дын зæгъын ардыгæй!
Смирнов. Чысыл æгъдауылдæр дзурын дæ бон у?
П о п о в æ (йæ къухтæ тымбыл кæны æмæ йæ къæхтæ хойы пъолыл). Ды музуккаг дæ! æнæхсæст арс! Бурбон! Монсгр!
С м и р н о в. Куыд? Цы загътай?
П о п о в а. æз загътон—ды арс дæ, зæгъгæ, монстр!
С м и р н о в (комкоммæ йæм фæцæйцæугæйæ). Фæлæума, чи дын радта ахæм бзртæ, æмæ мæ афтæ æфхæрай?
П о п о в æ. О, æфхæрын дæ... æмæ цы? Афтæ 'нхъæ лыс, æмæ дæ тæрсгæ кæнын?
Смирнов. Дæумæ та куыд кæсы? Поэтикон сфæл дыстад кæй дæ, уымæ гæсгæ ома дæ бон у æфхæрын? Нæ! Тагъд лæгæй лæгмæ æрлæууæм!
Лука. Зæдтæ!.. Дауджытæ!.. Дон!
Смирнов. Рацу тагъд, дамбацатæй фехсæм кæрæдзийы!
П о п о в æ. Кæд тыхджьш дæ æмæ галы богътæ кæнын фæразыс, уæддæр афтæ æнхъæл ма у, æмæ дæ тæрсгæ кæнын! Бурбон! Кæсут ма уымæ!
Смирнов. Тагъд лæгæй лæгмæ 'рлæууæм! æз никæмæн бауадздзынæн мæхи æфхæрын, æмæ сылгоймаг кæй дæ, æдых кæй дæ, уымæ дын нæ фæкæсдзынæн.
П о п о в æ (уымæй хъæрбæрæй). Ды арс дæ! Арс! Арс!
С м и р н о в. æгъгъæд у! Ныууадзæм зæронд хъуыдытæ, æрмæст нæлгоймæгтæ хъуамæ агурой дзуапп се'фхæрды тыххæй, зæгъгæ! Кæд æмсæрдзинад, уæд æмсæрдзннад, хæйрæджы хай фæуинаг! Тагъд лæгæй лæгмæ æрлæууæм!
П о и о в æ. Мемæ дамбацайæ хæцынмæ хъавыс? Цæй, уæдæ!
Смирнов. æвæстиатæй!
Попова. Ацы минутыл! Мæ мойы дамбацата ма æгас сты... æз сæ ныртæккæ рахæсдзынæн ардæм... (Тагъдгомау ацыд æмæ уайтагъд æрбаздæхти фæстæмæ.) Куыд. цингæнгæйæ суадздзынæн æз де'рхуы тæрныхыл дамбацайы нæмыг! Хæйрæджыты хай фæуай! (Ацыд.)
Смирнов. æз' æй карчы цъиуау фæмард кæндзьгвæн, æз сывæллон нæ дæн, дзæгъæл тæригъæдтæ æмæ мæм фæлмæнзæрдæ митæн бынат нæй, сылгоймæгтæ-йедтæ нæ зонын!
Лука. Хорз лæг!.. (йæ зонгуытыл æрхауд.) Ахæм хорздзинад ракæн, æмæ фæтæригъæд кæн мæнан, зæронд лæгæн,– ацу ардыгæй! Фæтæрсын мæ кодтай мæ уд схауыны онг æмæ ма ноджы дамбацайæ хæцынмæ дæр хъавыс?
Смирнов (хъусгæ дæр æм нæ кæны). Дамбацайæ кæрæдзи фехсын!—гъе уый у нæлгоймаг æмæ сылгоймаджы æмсæрдзинад, эмансипаци! Нæлгоймаг æмæ сылгоймагæн сæ бартæ иу сты! Амардзынæн æй афтæ, уæд та принципмæ гæсгæ! Фæлæ уæддæр цы сылгоймаг у ? (Фæзмы.) „Куыд цингæнгæйæ суадзязынæн де'рхуы тæрныхыл дамбацайы нæмыг..." Куыд у? Йæ цæсгом сырх хъулон аци, йæ цæстытæ æрттивынц... Мемæ лæгæй лæгмæ æрлæууыныл сра зы ис! Бауырнæд уæ, мæ цæргæ бонты фыццаг хатт уынын æз ахæм сылгоймаг...
Лука. Хорз лæг, курын дæ, æмæ ацу! Дæу тыххæй æдзух хуыцаумæ кувдзынæн!
С м и р н о в. Гъе уый сылгоймаг у, гъе! Уый мæ зæрдæмæ цæуы. æцæг сылгоймаг! Чъиуау нæ ивæзы, фæлæ,— зынг, цæхæр, топпыхос, ракъет! Марынæн дæр æвгъау у æвæдза!
Лука (кæуы). æлдар, мæ уарзон... курын дæ, æмæ ацу!
Смирнов. Мæ зæрдæмæ бацыди! Айгъай, цæуы мæ зæрдæмæ! Йæ рустыл дзыхъытæ кæд ис, уæддæр цæуы мæ зæрдæмæ! Разы дæн суанг ын мæ хæс ныууадзыныл дæр... мæ маст дæр ссыди... Диссаджы сылгоймаг.
X.
У ы д о н æмæ ПоповаП о и о в æ (æрбацыди дамбацатимæ). Мæнæ сты дамбацатæ... Фæлæ мын кæрæдзи æхсыны агъоммæ бацамон, куыд æхсын хъæуы... æз мæ цæрæнбонты мæ къухмæ дамбаца никуы райстон.
Лука. Уæ, хуыцау, фервæзын нæ кæн, æмæ батæригъæд кæн! Цæуон, æмæ цæхæрадонгæс æмæ бæхтæрæджы бацагурон... Кæцæй фæци, кæ, ацы фыдбылыз?.. (Ацыди.) С м и р н о в {дамбацатæ уынгæйæ). Цæвиттон, дамбацатæ алы мыккæгтæ вæййынц... Лæгæй-лæгмæ 'рлæууынæн, ома дуэлæн, ис хицæн дамбацатæ, Мортимеры дамбацатæ, зæгъгæ, капсюльджынтæ. Адон та Смит æмæ Вессоны системæйы дамбацатæ сты, æртывæр архайдонтæ, экстрактимæ, центрон цæфимæ... Тынг хорз дамбацатæ сты!.. Ахæмтæн сæ аргъ æппын къаддæр уыдзæн фараст туманы сæ дыууæйæн... Ливорыл хæцын хъæуы мæнæ афтæ... (Иннæрдæм дзуры ) Цы цæстытæ йын ис, цы! Цæхæр сылгоймаг! Арт æфтауы лæгыл!
Поповæ. Мæнæ афтæ?
Смирнов. Гъо, афтæ... Стæй дамбаца сæргъæв... Хъавын та хъæуы мæнæ афтæ... Дæсæр чысыл фæстæуæз акæ! Дæ къух размæ аиваз, куыд æмбæлы, афтæ... Гъе, афтæ... Стæй ацы æнгуылдзæй æрбалвас мæнæ уый, æркъæппгæнæн, æндæр ницы... æцæг сæйрагдæр зæрдылдаринаг: тагъд ма кæн æмæ хъав сабыргай... Архай, цæмæй дæ къух ма фезмæла, ууыл.
П о п о в æ. Хорз... Уаты мидæг æхсынæн хорз нæу, цом цæхæрадонмæ.
С м и р н о в. Цом. Фæлæ дын рагацау зæгьын, æз хæрдмæ фехсдзынæн, уæлдæфмæ.
П о п о в æ. Гъе уый хъуаг ма уыд хъуыддаг! Уæд цæмæн?
С м и р н о в. Уымæн æмæ... уымæн æмæ... Мæхи хъуыддаг у, цæмæн уый!
П о п о в æ. Фæтарстæ, нæ? Афтæ нæу? А-а-а-а! Нæ, æлдар, дæхи расай-басай ма кæн! Мæ фæдыл куыд рацæуай, афтæ! æз нæ ныууадздзынæн, цалынмæ дын нæмыг дæ ныхыл фæкæнон, уæдмæ... мæнæ ацы ных, гъе, ме сæфт кæмæй уынын! Фæтарстæ?
Смирнов. Фæтарстæн, раст у.
Поиовæ. Гæды зæгъыс уымæй! Цæуылнæ хæцыс мемæ ?
С м и р н о в. Уымæн æмæ... уымæн æмæ ды... мæ зæрдæмæ фæцыдтæ...
Поповæ (мæсты худтæй). æз йæ зæрдæмæ фæцыдтæн! Ноджы ма мæм цытæ дзурын уæнды! (Дуармæ амо ны.) Дæ фæндаг адар!
Смирнов (æнцад æрæвæрдта дамбаца, райста йæ картуз æмæ фæцæуы; дуары цур æрлæууыд, минуты'рдæг кæсынц кæрæдзимæ æнцад; стæй æнæныфсцыдæй, сындæг гай, бацыд Поповæмæ). Байхъус мæм... Мæсты ма кæныс ныр дæр?.. æз дæр æнахуыр тынг смæсты дæн, фæлæ, æмбарыс, цымæ... куыд æй зæгъон... Хъуыддаг афтæ у, æмæ, уыныс... ахæм хабар... цæвиттоны хъуыддагæй куы зæгъон... (Хъæр кæны.) Гъы, цы кæнон, мæ зæрдæмæ кæй фæдыдтæ, уый дын мæ аххос у? (Бандоны къухмæ фæлæбурдта, бандонæн йæ къæскъæс ссыди æмæ фæсасти.) Уоу, мæнæ! Дæ бандæттæ цæй сæттаг сты уый! Ды мæ зæрдæмæ цæуыс! æмбарыс? æз... æз дæу, æвæццæгæн, ба- уарзтон!
Поповæ. Ахъуыдты у мæ разай,– ме сæфт дæ уыиын æз!
Смирнов. Уæ, ме сфæлдисæг хуыцау, мæнæ цы сылгоймаг! Никуыма федтон мæ цæрæнбонты ай хуызæн! Нал бæззын! Фесæфтæн бынтон! Цъысымы бахаудтæн, мыстау!
Поповæ. Ацу мæ цурæй, кæннод дыл дамбаца цæвын!
Смирнов. Фехс! Цæв мыл æй! Ды нæ бамбардзынæ, цы амондджын хъуыддаг уаид уыцы рæсугъд цæстыты æнгæсы бын амæлын, уыцы чысыл хъæдабæ къух цы ливорыл хæцы, уымæй мæлæт ссарын... æз сæрра дæн!.. Ахъуы ды кæн æмæ мын ратг дзуапп ныртæккæ, уымæн æмæ ардыгæй куы ацæуон æз, уæд никуыуал сæмбæлдзыстæм! Тагъд-дæ дзуапп!.. æз дæн уæздан туг, æгъдауджын лæг, мæ иу азы пайда у дæс мины æхца... хаугæ капек ливорæй нæ ивгъуыйын . Ис мæм иттæг хорз бæхтæ. Фæнды дæ, мæ ус куы уаис, уый?
Поповæ (мæстыйæ ливор тилы). Схæцæм дамбацатæй! Рацу барьермæ!
С м и рн о в. Сæрра дæн... Ницы уал æмбарын... (Хъæр кæны.) Лæггадгæнæг, дон мын!
Поповæ (хъæр кæны). Дамбаца! Фехсæм!
Смирнов. Сæрра дæн, æвзонг лæппуйау бауарзтон, æдылыйы хуызæн! (Поповæаæн йæ къухмæ фæлæбурдта Поповæйæн йæ къух срыст æмæ фæхъæр кодта) Уарзын дæ! (Йæ зонгуытыл æрхаудта.) Куыд никуы ма
уарзтон, афтæ тынг дæ уарзын! Дыууадæс сылгоймаджы æз ныууагътон, фараст сылгоймаджы та мæ сæхæдæг ныууагътой, фæлæ дзы иуы дæр, дæу куыд бауарзтон, афтæ нæ уарзтон... Кæлæхы галау фæкалдтæн, мæ былтæ 'рæппæрстон... Лæууын мæ зонгуытыл, æдылыйы хуызæн, дзурын дæм, баком мын, зæгъгæ... Худинаг æмæ аллыйаг! Ныр фондз азы дæргъы никæйы бауарзтон, мæхицæн дзырд радтон, æмæ ныр æваст бауарзтон. Сонт богъау кæйдæр кæрты смидæг дæн! Мæ къух дæм дæттын. Баком мын. Разы дæ æви нæ? Нæ разы кæныс? Ма разы кæн, уæдæ! (Сыстад æмæ тагъд-тагъд фæцæацыд дуары здæм.)
П о п о в æ. Фæлæу-ма...
Смирнов (фæлæууыди). Цы кæныс?
Поповæ. Ницы, цæугæ. Уæвгæ фæлæу... Нæ, цæугæ, дæугæ! Me сæфт дæ уынын! Нæ, уæд та... Ма ацу! Ах, куы зонис, æз куыд мæсты дæн, куыд мæсты дæн, уый! (Стъолмæ ливор баппæрста.) Бандзыг сты ме 'нгуылдзтæ ацы ницæйагæй... (Фырмсестæй йæ кæлмæрзæн аскъуыдта.) Цæмæ ма кæсыс? Ахъуытты у!
С м и р н о в. Хæрзбон pay.
П о п о в æ. Гъо, гъо, атте у!.. (Хъæр кæны.) Кæдæм фæцæуыс? Фæлæу-ма... Уæвгæ, цæугæ. Ах, куыд мæсты дæн! Ма мæм цу хæстæг, ма мæм цу!
С м и р н о в {бацыд и йæм). Куыд мæсты дæн мæхимæ? уæдæ! Гимназисты хуызæн бауарзтон, лæууыдтæн мæ зонгуытыл... Уазал дæр ма ацыди мæ буары... (Гуымирыгомау.). Уарзын дæ! Цæмæн мæ хъуыди, дæу кæй бауарзтон, уый! Райсом мæ проценттæ фидын хъæуы, хоскæрдын дæр рай- дыдтой, ам та ма мын—ды... (Йæ астæуыл ын йæ цонг æрбавæрдта.) Мæхицæн ацы хъуыддаг никуы ныббардзынæн ..
Поповæ. Аду мæ цурæй! Айс дæ къухтæ! æз дæ...ме сæфт уьшын! Ба-барьермæ! (Дæргьвæтин пъа.)
XI.
Уыдон, Л у к а – æдфæрæт, цæхæрадон гæс– ха ламæрзæнимæ, б æ х т æ р æ г- сагоимæ æмæ к у с д ж ыт æ —лæдзджытимæ.Лука (пъагæнджыты фенгæйæ). Мæнæ диссæгтæ! (æнæ- дзургæйæ алæууыд.)
П о п о в æ (йæ цæстытæ æруадзгæйæ). Лука, зæгъ уым, бæхдоны, æмæ Тобийæн абон сысджы æппындæр куыд нæ радтой, афтæ.
ÆМБÆРЗÆН
***
Из книги: Чехов А. Рассказы и пьесы.– На осет. яз.– Дзауджикау, 1948.– 226 с.
Предложение
Чубуков и Ломов (входит во фраке и белых перчатках).
Чубуков (идя к нему навстречу). Голубушка, кого вижу! Иван Васильевич! Весьма рад! (Пожимает руку). Вот именно сюрприз, мамочка... Как поживаете?
Ломов. Благодарю вас. А вы как изволите поживать?
Чубуков. Живем помаленьку, ангел мой, вашими молитвами и прочее. Садитесь, покорнейше прошу... Вот именно, нехорошо соседей забывать, мамочка моя. Голубушка, но что же вы это так официально? Во фраке, в перчатках и прочее. Разве куда едете, драгоценный мой?..
Усгур
(Хъæлдзæг ныв)
АРХАЙДЖЫТÆ:
Степан Степаны фырт Чубуков, помещик.Н а т а. л и Степа н ы чызг; 25 аздзыд.
И в а н В а с и л ы фырт Ломов, Чубуковы сыхаг, цардхуыз, хæрзхаст, фæлæ тынг химæнкъарæг.
Ми цæуы Чубуковы хæдзары.
Уазæгдон Чубуковы хæдзары.
Чубуков æмæ Л омов (æрбацæуы, йæ уæлæ фрак æмæ урс æрмкъухтæ),
Чу б у к о в (йæ размæ цæугæйæ). Мæ хæлар, уæу, мæнæ кæй уынын!—Василы фырт Иван. Иттæг æхсызгон мын у дæ уынд! (Йæ къух ын исы) Иттæг æхсызгон! æнæнхъæлæджы мæм фæзындтæ! Куыдтæ цæрыс?
А. Гулуев
Читать дальше
Чубуков. Чысылгай цæрын, мæ зæды хай дæ арфæты руаджы, æмæ æндæртæ! Сбад, табуафси... Уæдæ афтæ... сыхаджы рох кæнын хорз нæу, мæ хæлар. Фæлæ, дæ хорзæхæй, куыд уазæджы цыдæй æрбацыдтæ—дæ уæлæ—фрак, æрмкъухтæ æмæ 'ндæртæ... Искæдæм цæуынмæ хъавыс, мæ зынаргъ?
Л о м о в. Иæ, æрмæст дæумæ æрбацыдтæн, мæ уарзон Степан Степаны фырт.
Чубуков. Уæдæ дыл фрак цæмæн ис, мæ зынаргъ? Цыма ногбоны арфæтæ кæныс, уыйау!
Л о м о в. Цæвидтон, хъуыддаг, афтæ у... (Йæ дæларм бацыди). Æз дæм æрбацыдтæн, мæ зынаргъ Степан Степаны фырт, иу курдиаты тыххæй.
Æз иу къорд хæттыты æрбацыдтæн дæуæй курынмæ æмæ ды алы хатт дæр... Фæлæ... ныббар... зын мын у дзурын... æз уал дон аназон, мæ зынаргъ Степан Степаны фырт (дон нуазы).
Ч у б у к о в (йæхи нымæр). æхца курдзæн! Нæ йын радтдзынæн! (Ломовмæ). Цы кæныс, уæздан?
Л о м о в. Зоныс, мæ уарзон Степаны фырт... оххай, ныббар мын, Степан уарзоны фырт... ома... æгæр тыхсын... Куыд зоныс, афтæмæй... дæхæдæг дæр уыныс... Иу дзырдæй—æрмæст дæ бон у мæнæн баххуыс кæнын, кæд дын мæхæдæг хорзæй ницы pакодтон, уæддæр... æмæ мæ бон нæу дæуæй курын дæр...
Ч у б у к о в. Эх, æгæр бирæ ма дзур, мæ хæлар! Ца фæцыбыр кæн дæ ныхас! Гъы!
Л о м о в. Ныртæккæ... ацы сахат. Хъуыддаг афтæ у д. чызг, Натали Степановнæйы, курынмæ æрбацыдтæн.
Ч у б у к о в (,цингæнгæйæ). Мæ зынаргъ! Василы фьцъ Иван! Цы загътай, уый ма ноджы дæр зæгъ; нæ йæ фехъуысп .
Л о м о в Æз æрбацыдтæн дæ чызджы...
Ч у б у к о в (дзурын æй не суагъта). Мæ зынаргъ! Тып. æхсызгон мын у, афтæ, афтæ. (Йæ хъæбысы йæ ныккодта æм иын ныбба кодта) Рагæй мæ фæндыди. Кæддæриддæр ыæ фæи дыди ацы хъуыддаг... (Йæ цсессыг æруагъта). æмæ, мæ зæды хай, мæхи фырты хуызæн дæ уарзтон. Хуыцау раттæд уæ дыу уæйæн дæр амонд, уарзондзинад... ахæмтæ-йеттæ... мæн да; тынг фæндыди... Цымæ сагъдæй цы лæууын! Цон æмæ Наташ:" мæ фæдзурон, ахæмтæ йеттæ...
Л о м о в (Уымгæг зæрдæиæ) Мæ зынаргъ, Степан Степан;.' фырт! Куыд дæм кæсы, бакомдзæнис мын?
Ч у б у к о в. Ахæм рæсугъд, хæрзкондæн нæ бакомдзз.' нис! æвæдцæгæн дæ æгæр уарзт дæр кæны! (Ацыди).
Л о м о в (иунæгæй)
Ломов Ихæн кæнын... ризын, цыма экзамены размæ дæн Фæлæ сæйраджы дæр тæрсын нæ хъæуы. Рафæнд-бафæнд бирж куы кæнон æмæ æцæг уарзондзинадмæ куы æнхъæлмæ кæ- сон, уæд афтæмæй у.с никуы ракурдзынæн... Ejpp... Уазал мы; у... Натали Степановнæ хорз æфсин у, фыдуынд дæр нæу, ахуыр- гонд дæр у... цы ма мæ хъæуы хуыздæр? Фæлæ уæддæр ма хъусты гуыр-гуыр цæуы {Дон нуазы).
Æнæ ус ракургæ та мын нæй. Иуæй мыл ныр 35 азы цæуы- ус курын афонæй уэглдайдæр у. Иннæмæй мæ хъæуы, ныр иухуызон æнцойцард... Мæ зæрдæ иизджын у, æдзух рæхойы... Ноджы суцца дæр дæн æмæ арæх мæсты кæнын... Ныртæккæ дæр мæ былтæ ризынц æмæ мæ рахиз дæсты уæлтъæфал стъæл фын байдыдга... Фæлæ бынтон æвзæр циу ' æхсæв нæ фынæп кæнын. Куыддæр æрхуыссын æмæ фынæй кæнын райдайын, аф тæ мын цыдæр мæ галиу фарс срæхойы æмæ суанг мæ уæхск æмæ мæ сæр дæр ма сриссынц... Фæгæппласын сонтау, арацу бацу кæнын æмæ та æрхуыссын, фæлæ та куыддæр хуыссæг мæ цæсты абады, афтæта мæ фарс сриссы, æмæ афтæ иу ссæдз хатты,
Л о м о в æмæ Натали Степанов н æ.
Н а т а л и {æрбацæуы). А-цæй-гъе! Ам ды дæ, мæ фыд та мын афтæ, къупецаг, дам, товар æлхæнынмæ æрбацыди! Æгас цу, Иван Василы фырт!
Л о м о в. Дæ бон хорз, уæздан Натали Степановнæ!
Н а т а л и. Ныббар мын,- мæ уæлæ раздарæн. Цы хуызæ- нæй дæм рацыдтæн?
Хъæдур сыгъдæг кæнæм хус кæнынæн. Цæй æрæгмæ нæм фызындтæ? Сбад! (Бадынц). Хæрын дæм дæуы?
Л о н о в . Бузныг. Хæрдджын дæн.
Н а т а л и . Уæд та тамако адым... Мæнæ спичкæтæ... Абон цы хорз бон у, знон та ахæм уарын уыди, æмæ кусджытæ æнæхъæн бон ницы бакуыстой. Сымах цал мæкъуылы ныккар- стат? æз æгæр базыд кодтон æмæ æнæхъæн сæрвæт æркарстон æмæ ныр тæрсын мæ хосæн бамбийынæй. Фæлтау уал куы фæлæу- уыдаин... Фæлæ уый та циу? æнхъæлдæн æмæ дыл фрак куы ис1 Гъе уый дын ног хабар! Хуынды цæуыс, мийаг? Цæй раесугъд сдæ... æцæг, æцæг, афтзе арæзт цæмæн дæ?
Л о м о в (тыхсгæйæ). Уыныс, дытджын Натали Степанов- нæ... хъуыддаг афтæ у...курын дæ æмæ мæм байхъус... Ай-гъай, ды дис кæндзынæ æмæ мæсуы дæр суыдзынæ, фæлæ'æз... (.Иæхи чымæр) ихæн та кæнын.
Натали. Цы хабар у? (Фæхъуса) Цæй!
Л о м о в. Мае ныхас фæцыбыр кæндзынæн... Ды кадджын' Натали Степановнæ, зоныс рагæй, суанг мæ сывæллонæй нырмæ дæр, уæ бинонты кæй зонын. Мае фыды хо æмæ йæ мой, мæ бынтæ кæмæй райстон, уыдон бирæ уарзтой дæ фыд æмæ да? мады. Ломовты мыккаг æмæ Чубуковты мыккаг кæддæриддæр лымæн уыдысты æмæ кæрæдзи уарзтой, хæстæджыты хуызæн. Ноджы ма, дæхæдæг куыд зоныс, афтæмæй мæ зæхх æмæ уæ зæхх æмарæн сты. Хъуыды ма кæ кæд кæныс, уæд мæ Хъом- Сæрвæттæ сымах бæрзбыны размæ сты.
Н а т а л и. Ныббар, дæ дзырды разæй цæуын. Ды зæгъыс „мае Хъом-Сæрвæттæ"...аемæ уыдон дæу сты?
Ломов. Маен сты...
Н а т а л и. Гъе, уый дын уый!.. Хъом-Сæрвæттæ мах сты.
Л о м о в. Нæ, маен сты, кадджын Натали Степановнæ.
Натали. Гъе уый та дын ног хабар, æмæ даеу кæцæй сты?
Ломов. Кæцæй та цы хоныс? æз сымах бæрзбын æмæ Сыгъд Цъыфджыны хсæн цы Хъом Сæрвæттæ ис, уыдон тых- хæй дзурын.
Натали. О, о! Гъе, уыдон мах сты!
Л о м о в. Нæ, рæдийыс, кадджын Натали Степановнæ, уыдон мæн сты!
Н а т а л и. æрчъиц, Иван Васили фырт! Рагаей баисты сымах?
Л о м о в. æз мæхи æмбарын кæдæй—бандыдтон, уæдæй нырмæ мæн сты!
Н а т а л и. Нæ, ныууадз, бахатыр кæн, дæу не сты!
Л о м о в. Гæххæттытæй бæрæг у, Натали Степановнæ.
Хъом-Сæрвæттæ кæддæр дзырдтаг уыдысты -уый раст у, фае. i.> ныр алчи дæр зоны, мæн кæй сты. Ныр сыл дзурын дæр на i хъæуы. Мæ фыды хойы мады мад ралæвар кодта уыцы Хъом Сæрвæттæ дæ фыды фыды кусджытæн, уыдон ыæ фыды хойы мады мадæн агуыри дуртæ кæй кодтой, уый тыххæй. Дæ фыды кусджытæ, уыцы Хъом-Сæрвæттæ хордтой иу дыуиссæдз азы бæрц æмæ сæ сæхи хонын байдыдтой, стæй закъон куы рацыдн.
Н а т а л и. Ды куыддзурыс, æппындæр афтæ нæу. Мæ фыды фыд дæр æмæ уый фыд дæр хуыдтой, уыды зæхх суанг Сып. i Цъыфдзасты онг сæхи. Гъе уымæй бæрæг у, Хъом-Сæрвæттн1 мах кæй уыдысты. Цы дзырдтаг у уый—не'мбарын. Дæ ныхæст.т мын хъыг дæр ма сты;
Л о м о в, æз дын гæххæгг фенын кæндзынæн, Натали Степановнæ.
Н а т а л и. Нæ, ды, æвæццæгæн, хынджылæг кæныс кæи;г мæ мæстæй марыс. Цы ног хабар у! Иу æртæ фондзссæдз азы бæрц зæхх мах у, ныр нын афтæ зæгъынц—зæхх, дам сымах нæу! Иван Василы фырт, ныббар мын, фæлæ мæ хъустыл дæ|> не'ууæндын... Мæнæн зынаргъ не сты, уыцы Хъом Сæрвæттал Уым æрмæст уыдзæни иу фондз дæсæтины æмæ сæ аргъ у фылдæр-фылдæр дæс æмæ ссæдз туманы, фæлæ рæстдзинадьм кæй нæ дзурыс, уый мæ мары. Цы фæиды дзурай, фæлæ рæстдзинадыл куы нæ дзурай, уæд уымæ хъусын нæ фæразып.
Л о м о в. Байхъус мæм, курын дæ! Дæ фыды фыды кусджы тæ-г.загътон дын—кодтой мæ фыды хойы мады мадæн агуырн дуртæ. Мæ фыды хойы мады мад уыдонæн сæ зæрдæ балхæны- ны тыххæй...
Натали. Фыды-фыд, мады-мад, фыды хо!.. æз ам ницы æмбарын. Сæрвæттæ мах сты, æндæр ницы.
Ломов. Мæн сты!
Н а та л и. Мах сты! Дыууæ боны куы фæдзурай æмæ да' узелæ фынтдæс фрачы куы скæнай, уæддæр мах сты! Дæ- уæй мæн ницы хъæуы, мæхион дæр никæмæн ауадздзынæн, куыд дæ фæнды афтæ!
Л о м о в. Мæн, Натали Степановнæ, Сæрвæттæ нæ хъæ- уыни, фæлæ æз дзырдæн зæгъын. Кæд дæ фæнды, уæд, табуаф- си æз дын сæ лæвар дæр ракæндзынæн.
Н а т а л и. æз дын сæ мæхæдæг дæр балæвар кæндзынæи, уымæн æмæ мæн сты!.. Диссаг дæ, Иван Василы фырт! Нырм;г дæ мах хорз сыхаг æмæ хæларыл нымадтам. Фарон дын нæ нап гæнæн машинæ дæр радтам æмæ уый тыххæй нæхицæп нæ нангæнинаг суанг Джиоргуыбайы мæйы онг баззади, ды та, цыма дын цигантæ стæм, ахæм ныхæстæ кæныс. Мæхи зæхх мы к лæвар кæныс. Ныббар, фæлæ сыхаг афтæ нæ фæкæны! Мæнмæ гæсгæ, уый æгæр къæйныхдзинад у, раст куы зæгъæм, уæд...
Л о м о в. Уæдæ, уымæ гæсгæ, æз тыхгæнæг дæн? æхсин! æз никуы никæй зæхх байстон æмæ уый тыххæй мæх:1
мæ уайдзæф дæр никæмæй æруйдздзынэен (Тагъдгомау фæцæуы графинмæ æмсе дон нуазы).
Хъом-Сæрвæттæ мæн сты!
Н а т а л и. Раст нæ зæгъыс, мах сты!..
Ломов Мæн сты!
Н а т а л и. Раст нæ зæгъыс, æз дын фенын кæндзынæн, мах кæй сты, уый. Тæккæ абон арвитдзынæн æз мæ хосдзæутты уыцы сæрвæттæм.
Л о м о в. Цы?
Н а т а л и. Тæккæ абон мæ хосдзæуттæ уым уыдзысты,, зæгъын.
Ломов, æмæ сæ æз ратæрдзынæн!
Н а т а л и. Дæ бои нæу!
Ломов (Йæ зæрдæмæ фæлсебурдта).
Хъом-Сæрвæттæ мæн сты!
Æмбарыс—мæн сты!
Н а т а л и. Хъæр ма кæн, табуафси! Уæхимæ иу мæсты æмæ хъæртæ кæн, ам та уаг зон!
Л о м о в. Мæ зæрдæ афтæ куы нæ дæвид æмæ мæ тугда- дзинты дзæхст-дзæхст куы нæ цæуид, уæд æндæр ныхас бакодтаин демæ!
(Хъæр кæны) Хъом-Сæрвæттæ мæн сты!
Н а т а ли. Мах сты!
Ломов. Мæн сты!
Натали. Мах сты!
Л о м о в. Мæн сты!
Уыдон æмæ Чубуков.
Чубуков (бацæугæйæ) Цавæр хабар у? Цæуыл хъæр кæнут?
Натали. Папа, зæгъ ма, табуафси, ацы лæгæн, кæй сты Хъом-Сæрвæттæ, мах æви уый.
Чубуков (Ломовæн). Мæ хæлар, Хъом-Сæрвæттæ мах сты!
Ломов. Ныууадз, Степан Степаны фырт! Кæцæй сты сымах? Уæд та ды бамбар хъуыддаг! Мæ фыды хойы мады мад рад- та Сæрвæттæ дæ фыды фыды кусджытæн лæвар хæрыны тыххæй рæстæгмæ. Кусджытæ 40 азы сæхицæн зæххæй пайда фæкод- той, фæцахуыр ыл сты, стæй закъон куы рацыди...
Чубуков. Фæлæу, мæ зынаргъ. Дæуæй ферохи, цæй тых- хæй нæ фыстой кусджытæ æхца дæ фыды мадæн, ахæмтæ-йеттæ... Хъом-Сæрвæттæ дзырдтаг кæй уыдысты, ахæмтæ-йеттæ... Ныр та алы куыдз дæр ма зоны, Хъом-Сæрвæттæ мах кæй сты, уый. Ды æвæццæгæн, план нæ федтай!
Л о м о в. æз дын бамбарын кæндзынæн, мæн кæй сты!
Чубуков. Нæ бамбарын кæндзынæ, мæ зынаргъ.
Л о м о в. Бамбарын кæндзынæн.
Чубуков. Афтæ цæуыл хъæр кæныс, мæ хæлар? Xъæрæй ницы рауайдзæни. æз искæмæй ницы агурын, мæхион дæр нæ ауадздзынæн. Цæмæн уæд? Кæд афтæ дзурыс, мæ xæлæр, кæд дæм Сæрвæтттæ, ахæмтæ йеттæ, дзырдтаг кæсыни, уæд сæ æз фæлæвар кæндзынæн музуккæгтæн дæуæн ныууадзыны бæстæ. Гъе, æз афтæ кæнын!
Л о м о в. Не'мбарын, дæ бон куыд у искæй мулк лæвар кæнын?
Чубуков. Уый мæхæдæг зонын, мæ бон у лæвар кæнын æви нæ. Гъе, лæппу! æз ахæм хъæртæм хъусын ахуыр нæ дæн, æз дæуæй дыууæ хатты хистæр дæн æмæ мемæ æгъдауыл хъуамæ дзурай, ахæмтæ-йеттæ.
Л о м о в. Нæ, ды мæн æдылыйыл нымайыс æмæ мыл худгæ кæныс! Мæ зæхх дæхи хоныс æмæ ноджы демæ æгъдауыл куы дзурой, уый дæ фæнды. Хорз сыхæгтæ афтæ нæ фæкæнынц, Степан Степаны фырт! Ды сыхаг нæ дæ, фæлæ тыхгæнæг.
Ч у б у к о в. Цы? Цы загътай?
Натали. Папæ, ныртæккæ хосдзауты Сæрвæттæм apвит!
Чубуков (Ломовæн). Цы загътай, цы хорз лæг?
Н а т а л и. Хъом-Сæрвæттæ мах сты, æмæ æз нæ раттдзынæн, иæ раттдзынæн, нæ раттдзынæн!
Л о м о в. Фендзыстæм! æз дын судæй базонын кæндзынан! мæн кæй сты.
Чубуков. Судæй? Бадæтт судмæ дæр, ахæмтæ-йеттæ дæ бон у! æз дæ хорз, зонын, ды æрмæст судтæм хъаст кæнын уарзыс, уæ мыккаг дæр ахæм у сымахæн! Ахæм!.. Хахуыр...
Л о м о в. Мæ мыккаг дæ дзыхы радавинаг нæу! Нæ мыккаджы ахæм нæ уыдис! тæрхон кæуыл скодтой æхца бахæрыны тыххæй дæ фыды æфсымæры хуызæн!
Чубуков. æмæ уæ Ломов мыккаг та æппæтæй дæр æрратæ куы уыдысты!
Н а т а л и. Сеппæт! сеппæт, сеппæт!
Чубуков. Уæ фыды фыд ностæй æфсис нæ зыдта, уæ фыды кæстæр хо та, Настя Михайловна, архитекторимæ куы алыгъди, ахæмтæ-йеттæ...
Л о м о в. Сымахæн та уæ мад зылын фарс уыди (йсе риу : фæхæцыдис). Мæ фарс срæхуыста... Мæ туг мæ сæры абадти.. Ox, мæ бон! дон!
Ч у б у к о в. Æмæ дæуæн та дæ фыд къамæй хъазæг æмæ фыдгуыбын куы уыди!
Н а т а л и. Дæ фыды хо та хахуыр куы уыди.
Л о м о в. Мæ галиу къах ницыуал æмбары...
Ды та хин, æдзæсгом...
Уæу, мæ зæрдæ... Алчи дæр зоны... æмæ ды æвзæрстыты, рæстæджы мæ цæстытæ цæхæртæ калынц... Кæм ис мæ худ?
Н а т а л и. Мæнгард, æвзæр, цъаммар!
Ч v б у к о в. Дæхæдæг та козбау, æдзæсгом æнæууæнк лæг дæ...О... О!..
Л о м о в. Мæнæ мæ худ, мæ зæрдæ, кæдæм цæуон? Дуар кæм нс? Уæу, мæлын, æнхъæлдæн... Мæ къах ницыуал æмбары (фæцæуы дуармæ).
Ч у б у к о в. Мæ хæдзармæ дæ къах æвæргæ дæр куыд нал æрбакæнай!
Н а т а л и. Судмæ бадæтт, стæй уæд фендзыстæм!
(Ломов фæцæуы цудтытæ кæнгæйæ).
V.
Ч у б у к о в æмæ Н а т а л и.
Ч у б у к о в. Хæйрæджы хай фæу! (Мæстыйæ рацу-бацу кæны),
Н а т а л и. Цы æдзæсгом у? Амæй фæстæмæ æууæнд дæ хорз сыхагыл!
Ч у б у к о в. Цъаммар! Афтид сæр!
Н а т а л и. Мæрдты уæнгæл кæйдæр зæхх йæхи бакодта, афтæмæй та ма хыл кæнын уæнды.
Чубуков. Афтæмæй та ма йæ карчы зондæй курæг цæуы, ахæмтæ-йеттæ, и? Курæг!
Н а т а л и. Цы курæг?
Ч у б у к о в. Уæдæ цы! Дæу курынмæ 'рбацыди!
Н а т а л и. Мæн курынмæ? Мæн?
Уæдæ мын æй раздæр цæуылнæ загътай?
Ч у б у к о в. Афтæ арæзт дæр уымæн уыди! Зокъо! Цъырцъыраг!
Н а т а л и. Мæн курынмæ? Мæн? Уæу!
(Бандоныл æрхауд æмæ кæуы).
Раздахут æй! Раздахут æй!.. Уæу! Раздахут æй!
Ч у б у к о в. Кæй раздахæм?
Н а т а л и. Тагъд, тагъд! Нал фæразын! Раздахут æй!
(Йæ зæрдæ бахъарми).
Ч у б у к о в. Цы хабар у? Цы дæ хъæуы? (Йæ сæрыл фæхæцыди). Цы æнамонд лæг дæн. Мæхи амарон! Æрцауындзон! Амардтой мæ тухийæ!
Н атали Мæлын! Раздахут æй!
Ч у б у к о в. Пуй! Ныртæккæ. Ма ку! (фезгъоры).
Н а т а л и (иунæгæй хъæрзы). Цытæ бакодтон! Раздахут æй! Раздахут æй!
Ч у б у к о в (æрбазгъордта). Ныртæккæ æрбацæудзæни, ахæмтæ-йеттæ, хæйрæджы хай фæуа! Уф!
Гъе, ныр, дæхæдæг йемæ дзур, æз нал дзурын...
Н а т а л и (кæуы). Раздахут æй!
Ч у б у к о в (хьсер ксены). Æрбацæуы дын куы загътои! Цы мæгуыр дæ цы чындздзон чызджы фыд! Мæхи аргæвдоп. Æнæмæнг ныргæвдон! Атардтой лæджы, фæхудинаг æй кодтоп, æмæ уый ды уыдтæ... ды!
Н а т а л и. Нæ, ды уыдтæ!
Ч у б у к о в. Мæ аххос та фæцис! (Æрбацæуы Ломов).
Гъеныр дæхæдæг йемæ ныхас кæн. (Ацыди).
VI.
Натали æмæ Л о м о в.
Ломов (æрбацыди, фæлмæцыдæй). Мæ зæрдæ цæвы... Мæ къах ницыуал æмбары... Мæ фарс рæхойы...
Натали. Ныббар мын, æгæр тызмæгæй дзырдтам, Иван Василийы фырт... Ныр æй æрхъуыды кодтон: Хъом-Сæрвæтта бæлвырд дæу сты.
Л о м о в. Мæ зæрдæ йæхи къултыл хойы... мæн сты Хъом- Сæрвæттæ... Мæ цæстыты уæлтъыфæлттæ стьæлфын байдыдтой..,
Натали. Дæу сты, дæу сты Сæрвæттæ... Сбад... (Бадынц) Мах аххос уыди...
Ломов. Æз рæстдзинадыл дзырдтон... Мæн зæхх нæ хъæуы, æз рæстдзинадыл дзырдтон...
Натали. О, рæстдзинадыл... Цæй, æндæр исты ныхас кæнæм...
Ломов. Ноджы мæм бæрæггæнæнтæ ис. Мæ фыды хойы мады мад радта дæ фыды фыды зæхкусджытæн...
Натали. Æгъгъæд у, æгъгъæд у уыцы ныхас... (иннæрдæм). Нæ зонын, цæуыл райдайон дзурын... (Ломовæн). Pæхджы та хъавыс цуаны цæуынмæ?
Л о м о в . О, мæ зынаргъ Натали – саугаркдзуан, фæсхуым гæрдæнты... О, хæдæгай, фехъуыстай æвзæр хабар? – Мæ куыдз, Угадай ды кæй зыдтай, уый фæкъуылых ис.
Натали. Мæгуырæг! Цæмæй цымæ?
Ломов. Нæ зонын... Æвæццæгæн ыл куыйтæ фæхæцыдысты, науæд та нæ къах фелвæст... (ныуулæфыд). Куыйтæн сæ хуыздæр... Йæ аргъыл нæ дзурын... Мироны фыртæн уыиы куыдзыл дыууадæс туманы æмæ æрдæг бафыстон.
Натали. Æгæр бирæ йыл радтай, Иван Василы фырт!
Ломов. Æз та афтæ æнхъæл дæн æмæ æгæр аслам дæр ма у... Тынг хорз куыдз у.
Натали. Папæ йæ Угадайыл аст туманы æмæ æрдаа радта, афтæмæй та Откатай хуыздæр у Угадайæ!
Ломов. Откатай хуыздæр у Угадайæ! Цытæ дзурыс! (худы). Откатай хуыздæр у Угадайæ!
Натали. Кæй зæгъын æй хъæуы, хуыздæр у! Откатай, æцæг ныр ма къæбыла у, фæлæ йæхицæй хуыздæр куыдз Волчанецкимæ дæр нæй.
Ломов. Фæлæу, Натали Степановнæ! Дæуæй ферохи, Откатай сæргъастæу кæй у æмæ сæргъстæу чи вæййы, уый та, цуаны уæвгæйæ, æвзæр ахсы.
Натали. Сæргъастæу? Фыццаг хатт хъусын!
Л о м о в. Баууæнд мыл, дæллаг æфсæр йæ уæллагæй цыбырдæр у.
Н а т а л и. Æмæ йæ ды баргæ скодтай?
Л о м о в. Баргæ скодтон: сурынмæ хорз у, фæлæ æмбæхст маргъæн ницæйаг...
Натали. Мах Откатай тынг хорз мыккагæй у, бæзхъуын, Запрягай æмæ Стамескæйы фырт у. А, дæ хъулон бырынкъæн та мыккаг бæрæг нæй... Стæй зæронд æмæ хæлддзæгтæ у.
Л о м о в . Зæронд у! Æмæ йæ сымах Откатайы хуызæттæй фондзæй дæр нæ баивдзынæн!.. Искуы ма уый æрцыд? Угадай куыдз у,– Откатай – койаг дæр нæу... Стæй Откатайы хуызæн куыйтæ бирæ дæр ис алы дзæгъæлдзутæм цæндтæ сæ счындæуыдзæн. 25 сомы йæ хуыздæр аргъ.
Натали. Иван Василы фырт! Абон демæ дзурæн нæй – кæм Хъом-Сæрвæттæ дæхи хоныс, кæм та Угадайы Откатайæ хуыздæр хоныс... Хорз мæм нæ кæсы, адæймаг йæ фæндон раст куы нæ дзура... Гъе ныр дæхæдæг хорз куы æмбарыс, Откатай фондзыссæдз хатты хуыздæр куы у дæ... дæ сæлхæр Угадайæ, уæд ма дзæгъæл дзырд цæмæн у?
Л о м о в. Куыд кæсын, афтæмæй, Натали Степановнæ, ды мæ куырмыл кæнæ æдылыйыл нымайыс. Бамбар, уæ Откатай сæргъастæу кæй у!
Н а т а л и. Раст нæ зæгъыс.
Ломо. Сæргъастæу!
Натали (хъæр кæны). Раст нæ зæгъыс!
Л о м о в. Хъæр та ма цæмæн кæныс, æхсин?
Натали. Дзæгъæлы цæмæн дзæнгæда дæгъдыс? Афтæ не' мбæлы! Дæ Угадайæн раджы дæр ныххолы хъуыд, ды та ма йæ Откатайыл барыс!
Л о м о в. Ныббар, мæ бон нал у демæ дзурын... Мæ зæрдæ æнкъуысы...
Н а т а л и. Бæрæггонд мын у къаддæр цы цуанонтæ æмбарынц, кæддæриддæр фылдæр уыдон фæбыцæу кæнынц.
Л о м о в. Курын дæ æхсин æмæ банцай... Мæ зæрдæ ратоны... (хъæр кæны). Мауал дзур.
Натали. Нæ банцайдзынæн, цалынмæ басæдтай, Отктаай фондзыссæдз хатты хуыздæр кæй у Угадайæ, уæдмæ!
Л о м о в. Фондзыссæдз хатты æвзæрдæр! Ныххæдмæл уын уæд Откатай! Мæ ныхы фæрстæ... цæст... уæхск...
Н а т а л и. Дæ Угадайы та хæдмæл кæнын дæр нæ хъæуы уымæн æмæ æнæ уый дæр хæдмæл у!
Л о м о в (кæуы). Банцай, мæ зæрдæ аскъуыди!
Натали. Нæ банцайдзынæн!
VII
Уыдон æмæ Ч у б у к о в.Чубуков (æрбацæуи). Цы та уыл æрцыди?
Натали. Папæ, зæгъ-ма рæстæй, кæй куыдз хуыздæр у – мах Откатай æви уый Угадай?
Ломов. Степан Степаны фырт, курын дæ, зæгъ мын уa Откатай сæргъастæу у, æви нæ?
Чубуков. Æмæ цы, сæргъастæу дæр куы уа, уæд? Уæддæр æнæхъæн зылды уымæй хуыздæр куыдз нæ разындзæн, ахæмтæ-йеттæ.
Л о м о в. Æмæ мæ Угадай хуыздæр нæу? Дæ цæсгом æма дæхæдæг!
Чубуков. Тæвд ма кæн, мæ зынаргъ... Дæ Угадан тынг хорз куыдз у... сыгъдæг туг у, фидар уæраг, фæйнач фарс æмæ æндæртæ... Фæлæ раст куы зæгъæм, уæд æм ды\ уæ аипны ис: иуæй зæронд у, аннæмæй цыбыр къах.
Ломов. Ныббарут, мæ зæрдæ цæвы... Дзырдæн зæгьæм фæлвæрдгондæй... Марускæйы зæххыл мæ Угадай графы Paзмахаимæ уади фæрсæйфæрсмæ, сымах Откатай та иу верст фæстæдæр баззад.
Чубуков. Фæстейæ уымæн баззад, æмæ йæ графы куыдзгæс йæхсæй ныццавта.
Л о м о в. Æмбæлгæ дæр ын кодта. Сеппæт куыйтæ рувасы фæдыл уадысты, Откатай та фыс тоныныл сси!
Чубуков. Мæнг у, мæ хур! Судздза дæн æмæ ныууа дзæм ацы быцæу ныхас. Цæвгæ йæ уымæн ныккодтой, æма сеппæтмæ хæлæг æркаст. 0! Кæрæдзи нæ уарзынц! Æма ды дæр, хорз лæг, æнæтæригъæд нæ дæ! Куыддæр феныс, искæй куыдз Угадайæ хуыздæр кæны, афтæ, куыддæртæ йетта- кæныс, ахæмтæ-йеттæ, æз алцы дæр хъуыды кæнын.
Л о м о в. Æз дæр хъуыды кæнын!
Чубуков (фæзмы). Æз дæр хъуыды кæнын... Æмæ цы хъуыды кæныс?
Л о м о в. Мæ зæрдæ... Мæ къах ныххуыскъ... Нал фæразын
Н а та л и (фæзмы) Мæ зæрдæ... Цæй цуанон дæ ды? Да уæн дæ бынат хæдзары, пецы сæр, бæззыс æрмæсг хъæндилтæ цъист кæнынмæ, æндæр ды цæй рувас ахсын хъом дæ? Ма зæрдæ ратоны...
Чубуков. Бæгуыдæр ма, ды цæй цуанон дæ? Дæ зæрдæйы хуызæн зæрдæимæ хæдзары бадын хъæуы, саргъыл рахау-бахау нæ фæлæ. Цуан дæр ма куы кæнис, фæлæ ацæу ыc дзæгъæл ныхас кæныс æмæ искæй куыйты хъыг дарыс, ахæмтæ-йеттæ. Æз мæстыгæр дæн, ныууадзæм ацы ныхас. Ды аппындæр цуанон нæ дæ!
Л о м о в. Æмæ ды цуанон дæ? Ды цуаны дæр уымæи ацæуыс, цæмæй графæн цурон митæ кæнай, хахуыр. Зæрдæ... Ды хахуыр дæ!
Ч у б у к о в. Цы? Æз хахуыр дæн? {хъæр кæны) Банцай!
Л о м о в. Цъаммар!
Ч у б у к о в. Къæбæда! Къæбыла!
Л омов. Зæронд уыры! Цæстфæлдахæг!
Ч у б у к о в. Æнцад. кæннод дæ згæ топпæй фæтымбыл кæндзынæн карчы цъиуау! Къуззитгæнæг!
Л о м о в. Алчи дæр зоны... Ох, мæ зæрдæ!..– Дæ дзæнæты бадинаг ус иу дæ нæмгæ кодта... Мæ къах... мæ ныхы фæрстæ... цæхæртæ... Хауын, хауын!..
Ч у б у к о в. Ды та дæ лæггадгæнæг усы къахы бын дæ!
Л о м о в. О... О... О... атъæпп мæ зæрдæ! Me уæхск acкъуыди... Кæми мæ цонг?.. Мæлын! (Креслæйы æрхауы). Дох тыр! (йæ зæрдæ бахъарми).
Чубуков. Саби! Хъуымызбыл! сымсымаг! Мæ зæрдæ бахъарм!.. (Нуазы дон) Бауадзыг дæн!
Н а т а л и. Цæн цуанон дæ ды? Бæхыл бадын дæр куы нæ зоныс! (йæ фыдæн) Папæ! Цы кæны? Папæ! Бакæс ма йæм, папæ (цъæхахст кæны) Иван Василы фырт! Амарди!
Чубуков. Бауадзыг дæн!.. Нал улæфын!.. Уæлдæф!
Н а т а л и. Амарди! (Ломовы, йæ дысæй тилы) Иван Василы фырт! Иван Василы фырт! Цы бакодтам? Амарди, (бандоныл æрхауди). Дохтырмæ, дохтырмæ! (йæ зæрдæ бахъарми).
Чубуков. Ох!.. Цавæр у? Цы кæныс?
Н а т а л и (кæуы). Амарди! Амарди!
Чубуков. Чи амарди! (Ломовмæ бакæсгæиæ). Æцæг куы амарди! Гъæй, мæ хæдзарыл! Дохтырмæ! (Ломовы дзыхмæ агуывзæ бахаста). Аназ!.. Нæй, нæ нуазы... Æвæццæгæн амарди, ахæмтæ-йеттæ... Цы æнамонд адæймагдæн! Куыд нæ марын мæхи? Нырмæ мæхи цæуылнæ аргæвстон? Цыма лæууын? Æриут мын кард! Æриут дамбаца! Ломов (базмæлыди). Æгас кæны, æнхъæлдæн... Дон аназ!.. гъе афтæ...
Л о м о в. Цæхæртæ... мигъ... Кæм дæн?
Ч у б у к о в. Тагъд ус ракур æмæ фындзæфтыды хай фæу! Разы у (Сæ кьухтæ сын иу кæны).
Фæнды йæ! Хайыр ут, ахæмтæ-йеттæ... æрмæст мæн æнццад ныууадзут!..
Л о м о в. И? Цы? (Стгæйæ) Кæй?
Чубуков. Разы у! Цæй? Кæрæдзийæн апъа кæнут... æмæ хæйрæджы хай фæут!
Н а т а л и (хъæрзы). Æгас у! О, о, разы дæн!
Чубуков. Апъа кæнут кæрæдзийæн!
Л о м о в. Цы? Кæмæн (Наталииæн пъа кæны). Тынг æхсызгон мын у...
Фæлæуут... цы у? Ах, æмбарын... зæрдæ... цæхæртæ... Æз амондджын дæн, Натали Степановнæ! (йæ къухæн ын пъа кæны.) Мæ къах ницыуал æмбары!..
Н а т а л и. Æз... æз дæр амондджын дæн...
Чубуков. Фервæзтæн... Уф! Цыма хох ме'ккойæ рахауд!
Натали. Фæлæ... ныр уæддæр басæтт – Угадай Откатайæ æвзæрдæр кæй у!
Ломов. Хуыздæр у! Натали. Æвзæрдæр у!
Чубуков. Цæй, ныр бинонты цард-амонд бæрæг кæн байдыдта.
Шампайнаг сæн арфæйæн!
Ломов. Хуыздæр у!
Натали. Æвзæрдæр, æвзæрдæр, æвзæрдæр!
Чубуков. (Уыдонæй хъæрдæрæй). Шампайнаг сæн! Шампайнаг сæн!
Æмбæрзæн.
«Три сестры». Худ. С. Алимов
Три сестры
Ольга. Отец умер ровно год назад, как раз в этот день, пятого мая, в твои именины, Ирина. Было очень холодно, тогда шёл снег. Мне казалось, я не переживу, ты лежала в обмороке, как мёртвая. Но вот прошёл год, и мы вспоминаем об этом легко, ты уже в белом платье, лицо твоё сияет. (Часы бьют двенадцать). И тогда также били часы.
Пауза.
Помню, когда отца несли, то играла музыка, на кладбище стреляли. Он был генерал, командовал бригадой, между тем народу шло мало. Впрочем, был дождь тогда. Сильный дождь и снег…
Æртæ хойы
Ольгæ. Нæ фыд амард афæдзы размæ, раст ацы бон, фæндзæм майы, дæ гуырæн боны, Иринæ. Уæд уазал бон уыд, уарыд мит, æнхъæл уыдтæн æмæ уыцы стыр мастæн нæ бафæраздзынæн, мæ бон нæ бауыдзæн, ды дæр уадзгуытæ кодтай. Фæлæ йыл иу аз рацыд, æмæ йыл тынг нал риссæм, афтæмæй йæ мысæм, ды дæ уæлæ урс дзаумæттæ скодтай æмæ дæ цæсгомыл циндзинады тынтæ хъазынц…
Д. Дарчиев
Переводчики
Агузаров Георгий
Ардасенов Хадзыбатыр
Бритаев Созрыко
Газзаев Владимир
Гулуев Андрей
Гутнов Килци (Кирилл)
Дарчиев Давид
Джусойты Нафи
Дзасохов Музафер
Дзугаев Георгий
Дзукаева Ирина
Доев Саханджери
Коблов Чермен
Коцоева Магда
Мамсуров Дабе
Саламов Алихан
Тогузов Газак
Хозиев Яков
Хостикоева Зинаида
Цомаев Харлампий
Русская литература
Гаршин В.М.
Гоголь Н.В.
Державин Г.Р.
Заболоцкий Н.А.
Иртеньев И.М.
Лермонтов М.Ю.
Пушкин А.С.
Тарковский А.А.
Твардовский А.Т.
Тютчев Ф.И.
Толстой Л.Н.
Цветаева М.И.
Чехов А.П.
Шаламов В.Т.
Шолохов М.А.
Языков Н.М.
Зарубежная литература
Литература народов Кавказа:
Абхазская
Армянская
Кабардинская
Литература народов России:
Марийская
Мордовская